گردشگری سلامت ایران: رؤیای «قطب منطقه‌ای» زیر تیغ جراحی دلالان و تناقض آمار

گردشگری سلامت دیگر یک شاخه جانبی نیست؛ این صنعت در مقیاس جهانی پس از نفت و خودروسازی، به سومین صنعت بزرگ جهان تبدیل شده و گردش مالی آن نزدیک به ۵۵ میلیارد دلار است. علی دباغ، عضو شورای عالی نظام پزشکی، با اشاره به ظرفیت‌های خالی موجود در نظام سلامت، بیان داشت: «با بهره‌گیری از ظرفیت‌های خالی موجود در نظام سلامت، درآمد خالص گردشگران سلامت را می‌توان به معادل روزانه حدود ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام افزایش داد.» ایران، با داشتن متخصصان درمانی در تراز جهانی و هزینه‌های به‌شدت رقابتی، از جمله ۱۴ کشور برتر دارای پتانسیل بالا در این صنعت شناخته می‌شود.اما چرا این پتانسیل بی‌بدیل، همچنان اسیر چالش‌های مزمن ناهماهنگی، دلال‌سالاری و تناقض در آمارهای رسمی درآمدی باقی مانده است؟

مزیت‌های رقابتی ایران: چرا بیماران خارجی به تهران، شیراز و یزد سفر می‌کنند؟

ایران پتانسیل خود برای تبدیل شدن به قطب گردشگری سلامت منطقه را بر پایه‌ی سه مزیت کلیدی بنا نهاده است که بیمارانی را از کشورهای توسعه‌یافته و همسایه به سوی خود جذب می‌کند:

برتری تخصص‌های پزشکی و نیروی انسانی ماهر

مهم‌ترین عامل جذب گردشگران، مهارت بالای پزشکان ایرانی است.کشور ما در حوزه‌های فوق تخصصی، سرآمد منطقه است. احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، در این زمینه بر یک قوت ملی تأکید کرد: «ظرفیت تخصصی پیوند اعضا در ایران در دنیا سرآمد است.» 

سعید کریمی، معاون درمان وزارت بهداشت نیز بیشترین زمینه‌های مراجعات را مشخص کرد: «بیشترین مراجعات بیماران خارجی به بیمارستان‌های کشور در بحث ناباروری، زنان و زایمان، چشم پزشکی، زیبایی، ارتوپدی و پیوند است.» همچنین، دکتر سیدمحمدحسین میردهقان، مدیرکل دفتر نظارت و اعتباربخشی وزارت بهداشت، جایگاه قطب‌های منطقه‌ای را اینگونه ترسیم کرد که: «یزد به عنوان قطب درمان جنوب و جنوب شرق كشور در حال فعالیت است.» 

محمد جهانگیری، رئیس انجمن گردشگری سلامت، این توانمندی را به توسعه اقتصادی پیوند می‌زند و معتقد است که فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های معتبری چون شریف و علوم پزشکی باید به‌گونه‌ای تربیت شوند که «بتوانند هم در اقتصاد نقش‌آفرینی کنند و هم شاخص‌های اجتماعی را ارتقا دهند» و «عمود اصلی خیمه اقتصادی کشور باشند.» 

 جذابیت قیمت، دیپلماسی سلامت و فرصت‌های تندرستی

مزیت قیمتی و هزینه‌های درمانی پایین‌تر نسبت به بسیاری از کشورهای منطقه، یک نیروی محرکه قوی در جذب گردشگران سلامت است.در کنار این، علی سلحشور، مدیرکل روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان نظام پزشکی، بر ابعاد فراتر از درمان تأکید کرده و اظهار داشت: «گردشگری سلامت نه تنها یک اقدام اجرایی برای ارائه خدمات‌ درمانی است، بلکه می‌تواند انتقال دهنده پیامی مهم در زمینه همبستگی، انسان‌دوستی و دیپلماسی سلامت ایران در منطقه و جهان باشد.» 

همچنین، ایران با چشمه‌های آب‌گرم (مانند بانه و سیستان) و گنبدهای نمکی، فرصت‌های قوی در حوزه گردشگری تندرستی و ترکیب درمان با گردشگری تاریخی و فرهنگی دارد.

تناقض در آمار: عملکرد ایران در برابر رقبای منطقه‌ای

ایران در سال‌های اخیر میزبان حدود ۱ تا ۱.۲ میلیون گردشگر سلامت در سال بوده است.مسلم شجاعی، مدیرکل دفتر بازاریابی و توسعه گردشگری خارجی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، با اشاره به این آمار، «گردشگری سلامت» را یک «مزیت رقابتی» برای ایران در جهان دانست.هدف‌گذاری‌ها برای برنامه هفتم توسعه نیز بسیار بلندپروازانه است؛ سیدرضا صالحی امیری، وزیر وقت میراث فرهنگی، در این باره اعلام کرد: «بر اساس پیش‌بینی‌های برنامه هفتم، هدف‌گذاری برای افزایش گردشگران سلامت به دو میلیون نفر در پنج سال آینده انجام شده است.» 

شکاف آماری و درآمدی: بزرگترین چالش، ناهماهنگی در آمار درآمد ارزی است. سیدرضا صالحی امیری در آمارهای رسمی وزارت میراث فرهنگی، درآمد سالانه را «دو میلیارد دلار» اعلام کرد ، در حالی که سعید کریمی، معاون درمان وزارت بهداشت، درآمد سالانه را «بیش از یک میلیارد دلار» برآورد کرد.این اختلاف نهادی، برنامه‌ریزی هدفمند را دشوار می‌سازد. رییس جامعه حرفه‌ای گردشگری سلامت کشور این ناهماهنگی را نماد ضعف مدیریتی دانست و گفت: «نخستین نماد وجود ناهماهنگی، ارائه آمار متفاوت و متناقض از گردشگران سلامت در ایران است.»

چالش‌های مزمن: صدای فعالان بخش خصوصی

به گفته فعالان، علی‌رغم توانمندی‌های پزشکی، این صنعت در ایران با مجموعه‌ای از موانع ساختاری و اجرایی روبروست.

نبود متولی واحد و سرگردانی نهادی

ساختار چندوجهی صنعت گردشگری سلامت نیازمند هماهنگی کامل بین وزارتخانه‌های بهداشت، میراث فرهنگی و امور خارجه است. اما ایرج خسرونیا، رییس جامعه پزشکان متخصص داخلی ایران، صراحتاً این مشکل ساختاری را بیان می‌کند: «گردشگری سلامت هیچ وقت متولی واحد نداشته... و هرچند هر کدام وظایف خود را انجام داده‌اند، اما در این زمینه هم‌افزایی از هرچیزی مهم‌تر است.» 

دکتر سیدمحمدحسین میردهقان نیز از وضعیت موجود انتقاد کرده و گفت: «سهم كشور ايران در بحث جذب گردشگري سلامت در رتبه پاييني قرار دارد» و بر «تشکیل کارگروهی با حضور برخی از وزرای دولت به منظور تسهیل حضور گردشگران سلامت در کشور» تأکید کرد.

در واکنش به این چالش، دیاکو عباسی، دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت کشور، اعلام کرد که بر اساس سند راهبردی جدید، «مجوز دفاتر و شرکت‌های خدمات گردشگری سلامت توسط وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی صادر می‌شود و موازی کاری که در گذشته وجود داشت از بین می‌رود.» 

معضل دلال‌سالاری و ضعف نظارت دولتی

حضور دلالان غیرمجاز بزرگترین تهدید برای اعتبار ملی و درآمدزایی شفاف در این حوزه است. این دلالان تا ۳۰ تا ۴۰ درصد سود کلان را از چرخه رسمی اقتصاد خارج کرده و با ارائه خدمات بی‌کیفیت و گران‌قیمت، اعتبار کشور را مخدوش می‌کنند.

علی‌اصغر مونسان، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، نیز به این معضل اعتراف کرد و گفت: «نبود ساماندهی در گردشگری سلامت کشور ذهنیت‌های بدی در گردشگران ایجاد کرد».

در همین راستا، معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی بر این سیاست کلان تأکید کرد که: «حمایت همه‌جانبه از واحدهای گردشگری سلامت باید در راس امور اعضای شورای راهبری گردشگری سلامت کشور قرار گیرد تا با تسهیل روند اقدامات فعالان این حوزه زمینه فعالیت افراد و مراکز غیررسمی برچیده شود.» 

چالش‌های روادید، بیمه ناکافی و زیرساخت‌های فرسوده

فرآیند صدور ویزا برای متقاضیان گردشگری سلامت، اغلب طولانی و خسته‌کننده است. رییس جامعه حرفه‌ای گردشگری سلامت کشور این وضعیت را نامناسب دانست: «این در حالی است که گردشگر سلامت، اغلب به نوعی بیمار محسوب می‌شود و روند صدور روادید برای این گروه از افراد باید آسان‌تر باشد، حال آنکه در عمل چنین نیست.» 

فعالان بخش خصوصی، چالش‌های لجستیکی را در «نشست هم‌اندیشی شورای راهبری گردشگری سلامت» مطرح کردند و خواستار «افزایش مدت اقامت بیماران خاص با دوره درمان طولانی» و «رایزنی سازمان میراث و وزارت امور خارجه برای تسهیل قوانین ویزا برای گردشگران سلامت» شدند.همچنین، دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت کشور اذعان کرد که «نداشتن الگوی صحیح مدیریتی و عدم سازماندهی در سطح ملی» مبنایی‌ترین چالش این حوزه طی دو دهه گذشته است.

چالش مهم دیگر، نقصان در پوشش بیمه‌ای است. تعیین مبلغ بیمه تنها ۱۵ یورویی برای ویزای یک‌ساله، برای یک سفر درمانی بلندمدت، کاملاً ناکافی است و ریسک درمان را برای بیماران بالا می‌برد.

نسخه راهبردی برای آینده: تقویت بخش خصوصی و مدیریت علمی

ایران پتانسیل لازم برای رسیدن به هدف جذب ۲ میلیون گردشگر سلامت و تحقق درآمدهای پایدار را دارد. برای تحقق این مهم، علی سلحشور بر این نکته تأکید کرد که: «برای تحقق این مهم نیازمند حمایت‌های جدی و اقدامات عملی در این زمینه هستیم وگرنه صرفاً نوشتن اهداف بر روی کاغذ بی‌فایده خواهد بود.» 

1. ساماندهی آماری و نهادی: سازماندهی مدیریت فرابخشی و پیگیری جدی سند راهبردی ضروری است.وزارت بهداشت باید آمار و اطلاعات مرتبط با گردشگری سلامت را به صورت استاندارد در اختیار دستگاه‌های ذی‌ربط قرار دهد تا امکان برنامه‌ریزی دقیق و مبارزه با آمارهای متناقض فراهم آید.

2. تقویت بخش خصوصی و توسعه منطقه‌ای: وزیر رفاه تصریح کرده است که توسعه گردشگری سلامت محور باید «مبتنی بر ارائه خدمات درمانی بخش خصوصی» باشد و بخش دولتی در این حوزه «نقش تسهیل‌گری ایفا می‌کند.» این امر مستلزم حمایت همه‌جانبه از واحدهای رسمی و تسریع در اعطای مجوزهای قانونی به شرکت‌های تسهیل‌گری مجاز است.

3. برندسازی و مدیریت علمی: برای کاهش سرگردانی بیماران و افزایش شفافیت، راه‌اندازی سامانه‌های جامع گردشگران سلامت با هدف مبارزه با دلالان باید در اولویت قرار گیرد. همچنین، توسعه منطقه‌ای باید با تمرکز بر مناطق مرزی و ایجاد زیرساخت‌های لازم (مانند اتصال راه‌آهن خرمشهر - بصره) دنبال شود.

با رفع چالش‌های لجستیکی، اداری و دلال‌سالاری، ایران می‌تواند درآمد سرانه خود را از بیماران خارجی افزایش داده و به جای اتکا صرف به بازارهای کم‌بازده، سهم بیشتری از بازارهای پردرآمد جهانی کسب کند.