اخلاق و مسئولیت‌های اجتماعی در گردشگری سلامت ایران؛ چالش‌ها و راهکارهای مقابله

وضعیت گردشگری سلامت جهانی و نقش ایران در بازار بین‌المللی

گردشگری سلامت به عنوان یکی از پویاترین و پیچیده‌ترین زیرشاخه‌های صنعت گردشگری، در سال‌های اخیر تحولات چشمگیری در سطح جهانی داشته است. بر اساس گزارش‌های منتشرشده توسط شاخص جهانی توسعه سفر و گردشگری (WEF) در سال 2024، بیش از 50 میلیون نفر در سراسر جهان به‌طور مستقیم در حوزه گردشگری سلامت فعالیت می‌کنند و این صنعت به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمدزایی اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته مطرح شده است. حجم بازار جهانی گردشگری سلامت در سال 2024 حدود 100 میلیارد دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2028 به 127 میلیارد دلار و در سال‌های آینده، به ویژه در سال 2027، به بیش از 150 میلیارد دلار برسد. این رشد چشمگیر نه تنها نشان‌دهنده تقاضای فزاینده بیماران از کشورهای پیشرفته برای دسترسی به خدمات با کیفیت و هزینه پایین‌تر است، بلکه بازتابی از تحولات ساختاری در سیستم‌های بهداشتی جهانی، از جمله طولانی‌شدن زمان انتظار برای عمل‌های جراحی، کمبود بیمه‌های کامل و پیشرفت فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی است که امکان انتخاب آگاهانه بیماران را فراهم کرده است.

در این میان، کشورهایی مانند هند، ترکیه و تایلند به عنوان قطب‌های اصلی جذب بیماران خارجی شناخته می‌شوند. هند با داشتن 39 بیمارستان بین‌المللی تأییدشده، تا سال 2020 توانسته بود حدود 500 هزار بیمار خارجی را جذب کند و از این طریق به درآمدی معادل 9 میلیارد یورو دست یابد. ترکیه نیز با تمرکز بر موقعیت جغرافیایی استراتژیک، زیرساخت‌های پیشرفته درمانی و خدمات با کیفیت نسبتاً ارزان، در سال 2024 موفق شد 1.5 میلیون بیمار خارجی را جذب کند و بیش از 3 میلیارد دلار درآمد ارزی از این طریق کسب کند. این کشور اعلام کرده است که هدف بلندمدت آن رسیدن به 20 میلیارد دلار درآمد از گردشگری سلامت تا سال 2028 است. خدمات پزشکی مورد توجه این بیماران شامل جراحی‌های زیبایی، دندانپزشکی، درمان ناباروری و پیوند اعضا است که به دلیل تفاوت چشمگیر هزینه نسبت به کشورهای غربی، جذابیت بالایی دارند.

در مقابل، ایران با وجود داشتن پتانسیل‌های قابل توجهی در حوزه پزشکی، از جمله توانمندی‌های بالینی در برخی تخصص‌ها، قیمت‌های مناسب و محیط فرهنگی و مذهبی آشنا برای بسیاری از بیماران منطقه، هنوز نتوانسته جایگاهی متناسب با ظرفیت‌های خود در این بازار جهانی پیدا کند. اعلامیه برنامه چهارم توسعه کشور، که در سال 1381 به تصویب رسید، هدف "صادرات خدمات پزشکی" و تأمین 1 درصد نیازهای درمانی کشور از طریق این راهکار را دنبال می‌کرد، که نشان‌دهنده آگاهی اولیه از پتانسیل اقتصادی این حوزه بود. با این حال، در عمل، ضعف در بازاریابی بین‌المللی، فقدان یک استراتژی واحد و متمرکز، و عدم سرمایه‌گذاری کافی در تبلیغات حرفه‌ای، مانع از تبدیل این پتانسیل به واقعیت شده است. بر اساس شاخص جهانی توسعه سفر و گردشگری، ایران در سال 2024 در رتبه 73 این شاخص قرار داشت، در حالی که کشورهایی مانند ایالات متحده، اسپانیا و فرانسه در رده‌های برتر قرار گرفته‌اند و ترکیه و چین به عنوان نمونه‌های موفق در بین کشورهای نوظهور در این حوزه معرفی شده‌اند. این شکاف رتبه‌بندی، نه تنها نشان‌دهنده ضعف در زیرساخت‌های گردشگری است، بلکه بازتابی از کمبود سیاست‌های جامع، نظارت ضعیف و عدم هماهنگی بین بخش‌های مرتبط در ایران است. بنابراین، در حالی که جهان به سمت تخصصی‌سازی و حرفه‌ای‌شدن گردشگری سلامت حرکت می‌کند، ایران هنوز در مرحله تثبیت چارچوب‌های اولیه قانونی و اداری قرار دارد و برای رقابت در این بازار پویا، نیازمند تحولی ساختاری و استراتژیک است.
 

چالش‌های داخلی و برون‌مرزی در راه جذب بیماران خارجی

رکورد ایران در جذب بیماران خارجی تحت تأثیر تلفیقی از چالش‌های داخلی و محدودیت‌های بین‌المللی قرار دارد. این چالش‌ها از جنبه‌های مختلفی از جمله زیرساختی، مالی، اداری و حقوقی، اعتماد بیماران را به سیستم درمانی ایران کاهش می‌دهند و فرصت‌های پیشروی در بازارهای جهانی را محدود می‌سازند. یکی از بنیادین‌ترین مشکلات، زیرساخت‌های ناکافی در حوزه بهداشت و درمان است. سرانه تخت بیمارستانی در ایران تنها 1.5 تخت در هر 1000 نفر است که در حالی است که استاندارد جهانی حداقل 3 تخت در هر 1000 نفر است . این وضعیت باعث ایجاد فشار شدید بر سیستم بهداشتی داخلی و به طبع آن، ناتوانی در دریافت بیماران بین‌المللی می‌شود. همچنین، کمبود بودجه، بروکراسی اداری شدید، کمبود نیروی انسانی متخصص و ضعف در بازاریابی بین‌المللی از دیگر موانع اساسی به شمار می‌روند . بهره‌برداری از 50 هزار تخت فرسوده نیازمند سرمایه‌گذاری 150 هزار میلیارد تومانی است که این رقم نشان‌دهنده مقیاس عظیم مشکل زیرساختی است .

مشکلات مالی و اداری نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. تحریم‌های بین‌المللی باعث شده است که ایران از دریافت چک و کارت‌های اعتباری بین‌المللی محروم شود، که این موضوع امنیت و راحتی پرداخت‌ها را برای بیماران خارجی به شدت کاهش می‌دهد . مشکلات روابط بانکی و واسطه‌گری از سوی افراد و شرکت‌های فاقد صلاحیت، تراکنش‌های مالی را پیچیده و خطرناک می‌کند . از نظر ساختاری، فقدان چارچوب‌های قانونی مناسب برای پیگیری خطاهای پزشکی در میان بیماران خارجی و عدم امکان انتقال بیمه‌های سلامت بین‌المللی به ایران، دو چالش جدی در حوزه حقوقی و بیمه است . این موضوعات باعث می‌شود که بیماران و خانواده‌هایشان از پذیرش درمان در ایران احتیاط کنند.

علاوه بر این، چالش‌های اجتماعی-فرهنگی نیز تأثیر قابل توجهی دارند. مشکلات ارتباطی به دلیل تفاوت زبانی، نبود پشتیبانی زبان‌های خارجی و مترجم در بیمارستان‌ها، و عدم تطبیق وعده‌های غذایی با سلیقه‌های فرهنگی و دینی، به‌ویژه برای بیماران مسلمان، رضایت آن‌ها را کاهش می‌دهد . مطالعه‌ای در سال 1392 در مشهد نشان داد که بیش از 72 درصد بیماران هدف خود را ترکیبی از درمان و زیارت اعلام کرده‌اند، که این موضوع نشان‌دهنده اهمیت محیط امن و فرهنگی-مذهبی هماهنگ است . تصویر نامناسب کشور در رسانه‌ها و نگرانی از امنیت پرداخت‌ها از دیگر موانع جذب بیماران به شمار می‌روند . در مقابل، کشورهای پیشرو مانند ترکیه با موقعیت جغرافیایی استراتژیک، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و درمانی پیشرفته و خدمات با کیفیت نسبتاً ارزان، این چالش‌ها را به طور قابل توجهی مدیریت می‌کنند . همچنین، ترکیه با وجود مهاجرت 45 درصدی پزشکان پس از کرونا، با ایجاد شرکت‌های خدماتی متمرکز (USHAŞ) و تمرکز بر خدمات خاص، مانند جراحی‌های پیوند عضو، مزیت قیمتی خود را حفظ کرده است . این مقایسه‌ها نشان می‌دهد که موفقیت در این حوزه مستلزم یک استراتژی جامع و هماهنگ از سوی تمامی بخش‌های دولتی و خصوصی است .

چارچوب اخلاقی و قانونی گردشگری سلامت در ایران: از تدوین تا چالش اجرایی

با وجود چالش‌های متعدد، مقامات ارشد وزارت بهداشت و سایر نهادهای مرتبط در ایران تلاش‌های قابل توجهی برای شکوفا کردن چارچوبی نظارتی و اخلاقی برای گردشگری سلامت انجام داده‌اند. این تلاش‌ها در سال‌های اخیر به شکل گام به گام و با هدف تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی این صنعت، به ویژه در قالب "سفر بهداشتی" و "سرمایه‌گذاری در بخش سلامت"، شتاب بیشتری گرفته است. یکی از اولین و مهم‌ترین گام‌ها، ابلاغ دستورالعمل جذب گردشگر سلامت توسط معاون درمان وزارت بهداشت، دکتر سعید آقاجانی، بود که شامل راه‌اندازی سامانه ثبت اطلاعات گردشگران سلامت در بیمارستان‌ها شد تا خلاء اطلاعاتی موجود برطرف گردد . این اقدام به‌عنوان پایه‌ای برای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری موثرتر در سطح ملی در نظر گرفته شد.

در ادامه، برای ارتقاء کیفیت و افزایش اعتماد عمومی، آیین‌نامه‌ای برای اعتباربخشی و رتبه‌بندی بخش‌های پذیرش گردشگر سلامت در بیمارستان‌ها ابلاغ شد. این آیین‌نامه، از سال 1402، استانداردهایی برای ارزیابی مراکز درمانی متشکل از الزامات رضایت آگاهانه، شفافیت در هزینه‌ها و تشکیل واحدهای تخصصی بیماران بین‌الملل (IPD) را تعیین کرد . این اقدام به تدریج منجر به این شد که فقط بیمارستان‌هایی که موفق به رفع کمبودها و تامین استانداردهای لازم شوند، مجوز پذیرش بیماران خارجی دریافت کنند. این روند تا سال 1403 ادامه یافت و ارزیابی نهایی صلاحیت بیمارستان‌ها انجام شد، که ممکن است تنها بخش‌های خاصی از یک بیمارستان مجوز این کار را دریافت کنند .

برای اولین بار، در سال 1402، یک کمیته ملی متشکل از نمایندگان وزارت امور خارجه، وزارت بهداشت، سازمان گردشگری و نظام پزشکی تشکیل شد و آیین‌نامه تأسیس و اداره موسسات و آژانس‌های گردشگری سلامت را به تصویب رساند . این آیین‌نامه، برای اولین‌بار، وحدت‌رویه در این حوزه را ایجاد کرد و شرایط لازم برای فعالیت شرکت‌های تسهیل‌گر خدمات تشخیصی-درمانی را تعریف کرد. بر اساس این آیین‌نامه، برای اخذ مجوز بند (ب)، شرکت‌های مذکور باید تابعیت ایرانی داشته باشند، سوء پیشینه کیفری نداشته باشند، حداقل یک عضو هیئت مدیره فارغ‌التحصیل رشته پزشکی باشد و مدیر فنی آن دارای سابقه و مدرک مشخصی باشد . این آیین‌نامه همچنین محدودیت‌هایی را برای این شرکت‌ها اعمال کرد، مانند مجاز نبودن صدور بلیط هوایی و فعالیت در مسیرهای زیارتی .

علاوه بر این، وزارت بهداشت آیین‌نامه‌ای مشتمل بر 30 ماده درباره تأسیس و بهره‌برداری از واحد بیماران بین‌الملل (IPD) در بیمارستان‌ها را صادر کرد و دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز راهنمای اجرایی ارائه خدمات درمانی به بیماران بین‌الملل را منتشر کرد . این اسناد با اشاره به اصول اخلاقی مانند رضایت آگاهانه و شفافیت هزینه‌ها، سعی در ایجاد یک چارچوب نظارتی جامع دارند . اقداماتی مانند ایجاد رضایت‌نامه‌های آگاهانه به زبان‌های مختلف، از جمله عربی، نیز نشان‌دهنده توجه به الزامات اخلاقی است . با این حال، این تدوین و ابلاغ قوانین، چالش اجرایی و عملیاتی را به دنبال دارد. مطالعه‌ای در سال 1396 در دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران نشان داد که عملکرد کلی واحدهای IPD در سطح مطلوبی قرار دارد، اما تأثیر معنی‌داری بر جذب گردشگران پزشکی نداشت . این موضوع نشان می‌دهد که فاصله بین وجود یک چارچوب قانونی و اجرای موثر آن در سطح مراکز درمانی هنوز وجود دارد و نیاز به سازوکارهای نظارتی و مدیریتی بیشتری برای اطمینان از تحقق استانداردها وجود دارد .

مسائل اخلاقی اصلی: رضایت آگاهانه، انصاف در دسترسی و مسئولیت‌های حرفه‌ای

با وجود گام‌های مهم در تدوین چارچوب‌های رسمی، گردشگری سلامت در ایران با چالش‌های اخلاقی عمیقی مواجه است که به‌طور مستقیم به اصل عدم آسیب و انصاف در ارائه مراقبت‌های بهداشتی می‌پردازد. یکی از اساسی‌ترین این چالش‌ها، مسئله رضایت آگاهانه است. بر اساس استانداردهای جهانی، رضایت آگاهانه قبل از هر اقدام درمانی یا تشخیصی تهاجمی الزامی است و باید شامل اطلاعات کاملی در مورد تشخیص، خطرات، مزایا، جایگزین‌ها و هزینه‌ها باشد . در ایران، وجود رضایت‌نامه‌های آگاهانه به زبان‌های مختلف، از جمله عربی، در وبسایت دانشگاه علوم پزشکی تهران، نشان‌دهنده توجه به این اصل است . با این حال، چالش اصلی در نحوه ارائه این اطلاعات به بیماران خارجی است که ممکن است به دلیل تفاوت زبانی و فرهنگی، قادر به درک کامل مفاد آن نباشند . این موضوع به ویژه در مواردی که بیماران از کشورهایی با سطح آگاهی نسبتاً پایین‌تر در مورد حقوق خود درمانی می‌آیند، می‌تواند منجر به اتخاذ تصمیمات درمانی بدون درک کامل عواقب شود.

دومین چالش اخلاقی، مسئله انصاف در دسترسی به خدمات درمانی است. این انصاف شامل دو بعد است: انصاف در میان بیماران داخلی و خارجی و انصاف در میان بیماران خارجی. از یک سو، وجود سیستم خدمات خارج از نوبت (Fast Track) برای بیماران خارجی می‌تواند به معنای کاهش دسترسی بیماران داخلی به خدمات درمانی در زمان‌های اوج فعالیت بیمارستان باشد . این موضوع به ویژه در شرایطی که سرانه تخت و تجهیزات درمانی در ایران قAlready کافی است، می‌تواند منجر به ناراحتی و نارسایی در ارائه خدمات به شهروندان داخلی شود. از سوی دیگر، انصاف در میان بیماران خارجی نیز مطرح است. اگر خدمات به اتباع کشورهای خاصی با توجه به هم‌زبانی یا روابط سیاسی و فرهنگی ترجیح داده شود، این عمل می‌تواند به شکلی از تمایز نژادی یا قومی در حوزه سلامت تلقی شود. مطالعه در مشهد نشان داد که عوامل کلیدی جذب بیماران عراقی و افغانی شامل هم‌زبانی، فرهنگی و مذهبی و احساس امنیت بوده است ، که این موضوع می‌تواند نشانه‌ای از ترجیحات غیرصوری باشد.

مسئله سوم، مسئولیت‌های حرفه‌ای پزشکان و مراکز درمانی، است. در یک سیستم گردشگری سلامت، فشار مالی برای جذب بیماران بیشتر می‌تواند با تعهدات حرفه‌ای پزشکان تعارض داشته باشد . این فشار می‌تواند به انجام عمل‌های درمانی غیرضروری یا پیشنهاد روش‌های درمانی گران‌تر به جای گزینه‌های ارزان‌تر و مناسب‌تر منجر شود. چارچوب‌های قانونی فعلی در ایران، با تاکید بر رضایت آگاهانه و شفافیت هزینه، سعی در مقصرسازی پزشکان و مراکز درمانی دارند . با این حال، نظارت مؤثر و سازوکارهای شکایت موثر برای بیماران خارجی که ممکن است به دلیل محدودیت زبانی یا فرهنگی نتوانند حقوق خود را دفاع کنند، هنوز به طور کامل توسعه نیافته است . این ناکافی بودن نظارت، احتمال وقوع سهل‌انگاری و خطاهای پزشکی را افزایش می‌دهد که می‌تواند به شکست اعتماد کلی به صنعت گردشگری سلامت در ایران منجر شود . بنابراین، برای رسیدن به یک سیستم گردشگری سلامت پایدار و اخلاقی، باید رویکردی جامع به مسائل انصاف، رضایت آگاهانه و مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای تقویت شود.

تحلیل مقایسه‌ای و راهکارهای پیشنهادی برای توسعه یک سیستم گردشگری سلامت پایدار و اخلاقی

برای تحلیل وضعیت ایران در حوزه گردشگری سلامت، مقایسه آن با کشورهای پیشرو مانند ترکیه، هند و کشورهای جنوب شرقی آسیا ضروری است. این مقایسه نه تنها نقاط ضعف و قوت ایران را آشکار می‌سازد، بلکه الگوهای موفقیت را نیز نشان می‌دهد که می‌توانند به عنوان راهکارهایی برای بهبود وضعیت ایران مورد استفاده قرار گیرند. ترکیه با استفاده از سیاست‌های دولتی فعال و سرمایه‌گذاری در شرکت‌های خدماتی متمرکز (USHAŞ)، توانسته است با استفاده از موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود، یک سیستم جامع و باکیفیت ایجاد کند . هند با ایجاد آژانس‌های تخصصی و تمرکز بر برخی حوزه‌های خاص مانند پیوند اعضا، توانسته است با کاهش هزینه‌ها به میزان 65 تا 90 درصد نسبت به آمریکا، جاذبه قابل توجهی برای بیماران خارجی ایجاد کند . کشورهایی مانند سنگاپور با حمایت دولتی و سرمایه‌گذاری با مالیات پایین، نظام پزشکی با کیفیت بالا را در اختیار گردشگران سلامت قرار می‌دهند .

با توجه به این مقایسه‌ها، چندین راهکار پیشنهادی برای بهبود وضعیت ایران می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد. اولین و مهم‌ترین راهکار، تبدیل شدن از یک رویکرد واکنشی (reactionary) به یک رویکرد استراتژیک (proactive) است. در حال حاضر، اقدامات ایران مانند ابلاغ آیین‌نامه‌ها و ایجاد مجوز IPD، بیشتر به عنوان پاسخی به چالش‌های موجود است . راهکارهای پیشنهادی مانند احداث شهرک‌های سلامت با زیرساخت‌های جامع، ساده‌سازی مجوزها، جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و توسعه بازاریابی بین‌المللی، نشان‌دهنده این است که نیاز به یک دیدگاه بلندپروازانه برای جایگزینی این رویکرد واکنشی با یک استراتژی جامع است .

راهکار دوم، ایجاد نهاد مرکزی و هماهنگ‌شده برای هدایت و نظارت بر این صنعت است. مقامات ایران به طور مشترک تاکید بر این موضوع دارند که این صنعت نیاز به هماهنگی بین بخش‌های دولتی (وزارت بهداشت، امور خارجه، گردشگری) و خصوصی دارد . تشکیل یک کمیته ملی متشکل از نمایندگان این وزارتخانه‌ها گامی مهم در این مسیر بوده است . این نهاد باید مسئول طراحی و اجرای یک برنامه جامع بازاریابی بین‌المللی، هماهنگی امور ویزا و بیمه، و ایجاد سیستمی واحد برای ثبت و مدیریت اطلاعات بیماران باشد.

راهکار سوم، توجه جدی به ابعاد فرهنگی و زیست‌محیطی است. مطالعات نشان می‌دهد که عواملی مانند هم‌زبانی، فرهنگی و مذهبی و احساس امنیت، عوامل کلیدی جذب بیماران از کشورهای همسایه هستند . بنابراین، راهکارهایی مانند استخدام مترجمان متخصص در بیمارستان‌ها، تهیه راهنمای غذایی حلال و تطبیق وعده‌ها با سلیقه‌های فرهنگی، می‌تواند به طور قابل توجهی رضایت بیماران خارجی را افزایش دهد . همچنین، ایجاد بسته‌های جامع گردشگری سلامت که ترکیبی از درمان، اقامت و گردشگری باشند، می‌تواند به افزایش اقامت و هزینه‌های بیماران خارجی کمک کند .

در نهایت، پیشرفت واقعی ایران در این حوزه به وابستگی به یک چارچوب اخلاقی قوی و پیاده‌سازی آن در عمل بستگی دارد. این چارچوب باید بر اصول انصاف، رضایت آگاهانه، مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای و حفظ حریم خصوصی بیماران متمرکز باشد. بهبود سیستم نظارتی برای پیگیری خطاهای پزشکی و ایجاد سازوکارهای شکایت مؤثر برای بیماران خارجی، نه تنها اعتماد بیماران را جلب می‌کند، بلکه به طور کلی به کیفیت خدمات درمانی کمک می‌کند. با توجه به اینکه گردشگری سلامت یک صنعت جهانی است، ایران باید استانداردهای بین‌المللی را به عنوان معیار عمل خود در نظر بگیرد تا بتواند به عنوان یک مقصد معتبر و اخلاقی در بازار جهانی شناخته شود.

نوشته شده توسط تیم تحریریه مجله سفرنویسان.