نگاهی به کتیبه های کردیر موبد

در جهــان باســتان، اقوامــی کــه خــود را «آریایــی» می‌خواندنــد از نظــر وظایــف ( یــا انطــور کــه در متــون پهلــوی آمــده «خویشــکاری») جامعــه‌ای طبقاتــی داشــتند. طبقــات اصلــی ایــن جامعــه عبــارت بودنــد از: 

1. روحانیــان

 2. شــهریاران و جنــگ جویــان

 3. کشــاورزان و صنعتگران.

 آریایــی‌هــا بــا جــابــه‌جایــی و کــوچ بــه ســوی  شــبه قــاره هنــد و فــلات ایــران، دو دیــن بــزرگ جهــان باســتان را پــی‌ریــزی کردنــد: آییــن هنــدو و آییــن زرتشــت، و در هــر دو دیــن ایــن ســاختار طبقاتــی همچنــان باقــی‌مانــد، همانطــور کــه در میــان هندوهــا تــا روزگار امــروز هــم دوام آورده اســت. طبقــه روحانیــان در آئییــن هنــدو «برهمــن» brahman  و در اوســتا «اثــرون»  āsrōn (در متــون پهلــوی āθrawan «آســرون») خوانــده می‌شــدند. وظیفــه نگهبانــی از دیــن، مراســم مذهبــی و ســرودهای آیینــی و ارتبــاط بــا خدایــان بــا آنهــا بــود. بــا گســترش دیــن زرتشــتی از شــرق بــه غــرب فــلات ایــران در دوران مــاد و هخامنشــی، طبقــه روحانــی طایفــه‌هــای ســرزمین وامپراتــوری مــاد کــه مغــان (در پارســی باســتان magu) نــام داشــتند بــه ایــن دیــن گرویــده و پاســبان و نگهبــان موروثــی آنهــا شــدند. رئیــس و رهبــر مغــان بــه ایرانــی باســتان magupati خوانــده می‌شــد کــه بــه تدریــج در پارســی میانــه یــا همــان پهلــوی بــه mowbed تحــول یافــت و همیــن اســت کــه در فارســی نــو «موبــد» شــده اســت. از گســترش و تحــول آییــن زرتشــی در روزگار هخامنشــی و اشــکانی اطاعــات اندکــی در دســت اســت. امــا بــر اســاس آنچــه شــواهد نشــان می‌دهنــد، هخامنشــیان و اشــکانیان  گرچــه احتمــالا زرتشــتی بودنــد، ایــن کیــش را بــه صــورت دیــن رســمی و اجباری در سرتاســر قلمــرو خــود قــرار نــداده و آن را در کنــار ادیــان و باورهــای دیگــر احتــرام می‌کردنــد. از طــرف دیگــر شــواهدی کــه نشــان بدهــد متــون مقــدس زرتشــتی در ایــن دوران بــه صــورت مجموعــه‌ای مــدون و ویرایــش شــده گــرداوری یــا مکتــوب شــده بــوده باشــند در دســت نیســت. بــر اســاس ســنت دینــی، انتقــال متــون مقــدس چــه در میــان هندوهــا و چــه در میــان ایرانیــان عمدتــا  بــه صــورت شــفاهی و ســینه بــه ســینه صــورت می‌گرفــت.

امــا بــا ظهــور اردشــیر بابــکان و تاســیس سلســله ساســانی، اوضــاع سیاســی و فرهنگــی در فــلات ایــران دگرگــون شــد. ساســانیان کــه خــود را وارث دودمــان هخامنشــی می‌دانســتند، ســاختار غیرمتمرکــز حکومــت اشــکانی را از میــان برداشــته و قــدرت مرکــزی را (در زبــان پهلــوی یک-خدایــی ēw-xwadāyīhē بــه معنــی تــک ســروری، در برابــر کــرده- خدایــی kardag-xwadāyīh کــه چنــد ســروری اســت) دوبــاره برقــرار کردنــد. در عیــن حــال، اردشــیر کــه خــود زرتشــتی مومنــی بــود، دســتور داد تــا موبــدان متــون مقــدس و پراکنــده ایــن آییــن را گــرداوری، تصحیــح و مــدون کننــد. بــر مبنــای روایــات، توســر (کــه تنســر نیــز خوانــده میشــود) موبــد روزگار اردشــیر، چنیــن کــرد و در نهایــت مجموعــه متــون مقــدس دیــن زرتشــتی، انطــور کــه موبــدان روزگار اردشــیر تاییــد کــرده بودنــد، در مجموعــه‌ای بــزرگ و 21 جلــدی تدویــن و تنظیــم گردیــد و نــام ایــن مجموعــه را «اوســتا» گذاشــتند. روحانیــت زردشــتی در روزگار ساســانی ترقــی کــرد و بســیار نیرومنــد شــد، بــه گونــه‌ای کــه مراکــز تعلیــم و تربیــت رســمی بــرای روحانیــان تاســیس گردیــد کــه آن را  «مغســتان» می‌خواندنــد. روحانیــان خــود نیــز دارای درجــه و رتبــه‌هایــی شــدند کــه در متون پهلــوی بــا عناوینــی چــون هیربــد، موبــد و موبــدان موبــد از آنهــا یــاد شــده اســت. از انجــا کــه زبــان اوســتا بــه دلیــل کهنگــی در روزگار ساســانی دیگــر قابــل فهــم نبــود، موبــدان بــر متــون اوســتایی تفســیرهایی بــه زبــان فارســی میانــه یــا همــان پهلــوی نوشــتند و ایــن تفســیرها را « زنــد» نامیدنــد. بنابرایــن « زنــد اوســتا» یعنــی تفســیر اوســتا بــه پهلــوی. تنهــا موبــدان بودنــد کــه اجــازه تفســیر اوســتا را داشــتند و اجــازه ایــن کار بــه هیــچ کــس دیگــری داده نمی‌شــد. اگــر فــردی غیــر از موبــدان تلاشــی بــرای تفســیر اوســتا بــه شــکلی متفــاوت از آنچــه موبــدان قبــول داشــتند می‌کــرد، او را « زندیــک» می‌خواندنــد، بــه معنــای کســی کــه بــدون اجــازه و داشــتن صلاحیــت، تفســیری متفــاوت از متــون مقــدس ارائــه می‌کنــد. بعدهــا همیــن واژه بــه عربــی و فارســی نــو هــم راه یافــت و بــه شــکل « زندیــق» درآمــد کــه در کل بــه معنــای ملحــد و کافــر اســت.

 شــاپور یکــم، پســر اردشــیر، همچــون پــدر زرتشــتی بــا ایمانــی بــود و ایــن از کتیبــه هایــی کــه خــود او برجــای گذاشــته و در آنهــا خــود را  « مزدیســن» māzdēsn بــه معنــی ســتاینده مــزدا یــا همــان زرتشــتی معرفــی می‌کنــد پیــدا اســت، امــا او سیاســت تعصــب دینــی نداشــت. در همیــن روزگار، امپراتــوری رم بــه تدریــج بــه ســمت مســیحی شــدن می‌رفــت و در داخــل قلمــروی ساســانی، گذشــته از افزایــش یافتــن تدریجــی تعــداد مســیحیان بــه ویــژه در بیــن النهریــن، در ســرزمین بابــل نیــز پیامبــری جدیــد بــه نــام مانــی تبلیــغ دیــن خــود را آغــاز کــرده بــود. شــاپور با دیــن مانــی مخالفتی نکــرد و حتــی بــه او اجــازه تبلیــغ هــم داد. برخــلاف دیــن زرتشــتی کــه خــاص ایرانیــان بــود و بــه نــدرت فــردی غیــر ایرانــی را در آن می‌پذیرفتنــد، ادیــان مســیحی و مانــوی بــه تبــار و قومیــت افــراد اهمیتــی نمی‌دادنــد و هرکســی می‌توانســت بــه ایــن دو دیــن بپیونــدد. ســاختار روحانیــت مســیحی و مانــوی نیــز ربطــی بــه تبــار افــراد نداشــت و افــراد بــه شــرط داشــتن صلاحیــت دینــی و تســلط بــر آن دیــن، در درجــات روحانیــت مانــوی یــا مســیحی ترقــی می‌کردنــد. امــا ایــن سیاســت تســاهل دینــی پــس از شــاپور دوامــی نیــاورد و در زمــان فرمانروایــی بهــرام یکــم و بهــرام دوم ساســانی، ورق بــه نفــع موبــدان و حمایــت رســمی و تمــام قــد از کیــش زردشــتی برگشــت. ایــن شــرایط همزمــان بــود بــا ظهــور موبــدی جــاه طلــب بــه نــام «کردیــر»  kirdī کــه در نوشــته‌هــای امــروزی بیشــتر بــا تلفــظ کهنــه‌تــر نامــش «کرتیــر» شــناخته می‌شــود.

کردیر و اقداماتش 

مــا شــخصیت پیچیــده و مرمــوز کردیــر را نــه از روی متــون پهلــوی، بلکــه از روی کتیبــه‌هــای خــودش می‌شناســیم. او در ایــن کتیبــه‌هــا رونــد ترقــی خــود، تثبیــت کیــش زرتشــتی بــه عنــوان کیــش غالــب و رســمی و ســرکوب کــردن دیگــر ادیــان و باورهــا را توضیــح داده اســت. کردیــر بــه گفتــه خــودش در روزگار شــاپور هیربــد ســاده‌ای بــود، ایــن مطلــب بــا مطالعــه کتیبــه شــاپور یکــم در کعبــه زردشــت تایید می‌شــود زیــرا در انجــا نــام « کردیــر هیربــد» در فهرســت مقامــات روزگار شــاپور آمــده اســت.  امــا رتبــه‌اش در زمــان پادشــاهی بهــرام یکــم افزایــش یافــت و شــاه بــه او لقــب « موبــد اورمــزد» ohrmazd mowbed داد. در همیــن روزگار بــود کــه تعقیــب و آزار مانویــان در مقیــاس گســترده آغــاز شــد و خــود مانــی هــم بــه قتــل رســید. اوج قــدرت کردیــر در زمــان پادشــاهی بهــرام دوم اســت، نفــوذ و رتبــه او بــه حــدی رســید کــه اجــازه یافــت در دو محوطــه ســلطنتی « نقــش رجــب» و « نقــش رســتم» کــه خــاص شــاهان ساســانی بــود، بــرای خــود کتیبــه و نقــش برجســته ایجــاد کنــد.  نقــش کردیــر در بیشــتر نقــش برجســته‌هــای بهــرام دوم نیــز در کنــار مازمــان شاهنشــاه دیــده می‌شــود.  در همــه ایــن نقــش‌هــا می‌تــوان کردیــر را بــا نشــان مخصــوص خــودش کــه تصویــر یــک قیچــی بــر روی کاه او اســت از دیگــران بازشــناخت.  گذشــته از ایــن، بــه گفتــه خــود کردیــر، بهــرام مســئولیت سرپرســتی آتشــکده « آذرناهیــد» (کــه آتشــکده موروثــی خانــدان ساســانی در اســتخر بــود و سرپرســتی آن را شــخص شــاه بــه عهــده داشــت) بــه او واگــذار کــرد و او را «بخــت-روان بهــرام»  bōxt-ruwān wahrā لقــب بحث‌هــای زیــادی شــده اســت، امــا در کل بــه نظــر می‌رســد کــه معنــای آن « کســی کــه روان بهــرام توســط او نجــات یافتــه اســت» باشــد و ایــن اشــاره‌ای اســت بــه ارتبــاط معنــوی کردیــر بــا شــاه، نکتــه‌ای کــه شــاید بتــوان هماننــد آن را در تاریــخ معاصــر در رابطــه محمدشــاه قاجــار بــا حــاج میــرزا آقاســی دیــد، فــردی کــه شــاه او را مرشــد و راهنمــای معنــوی خــود می‌پنداشــت و بــدون تاییــد او دســت بــه کاری نمیــزد. بــا بــه شــاهی رســیدن نرســه، دوران قــدرت بامنــازع کردیــر هــم بــه پایــان رســید. نرســه در کتیبــه خــود در فهرســت کســانی کــه در منطقــه «پایکولــی» ( در کردســتان عــراق کنونــی) بــه دیــدارش رفتــه بودنــد، نــام « کردیــر موبــد هرمــزد» را هــم آورده اســت و ایــن آخریــن بــاری اســت کــه از او نامــی میبینیــم. بــه ایــن ترتیــب، کردیــر روزگار شــش شــاه ساســانی از شــاپور تــا نرســه را درک کــرده و طبیعتــا در زمــان پادشــاهی نرســه مــی‌بایســت بســیار پیــر بــوده باشــد.  پــس از ایــن کتیبــه، نــام کردیــر بــه تمامــی از متــون و نوشــته‌هــا ناپدیــد می‌شــود، بــه گونــه‌ای کــه حتــی در متــون پهلــوی کــه نــام و فهرســت همــه موبــدان مهــم دیــن زرتشــتی (اعــم از افســانه‌ای و تاریخــی) در آنهــا بــا دقــت ذکــر شــده، هیــچ نشــانی از کردیــر یــا اشــاره‌ای بــه او یافــت نمی‌شــود.

 کتیبه‌های کردیر 

از کردیــر چهــار کتیبــه باقــی مانــده اســت، یکــی در نقــش رجــب (در کنــار نقــش برجســته دیهیــم ســتانی اردشــیر یکــم) ، دیگــری در نقــش رســتم (پشــت ســر نقــش بــزرگ پیــروزی شــاپور یکــم بــر رومیــان) ، یکــی در کعبــه زرتشــت  (در زیــر کتیبــه ســه زبانــه شــاپور یکــم) و دیگــری در سرمشــهد کازرون. همانطــور کــه دیــده می‌شــود کردیــر بــا کنــدن کتیبــه و نقــش‌هــای خــود در مجــاورت نقــش برجســته‌هــا و کتیبــه‌هــای شــاهان، تــلاش کــرده اهمیــت و اعتبــار خــود را بــه نمایــش بگــذارد. از نــکات جالــب کتیبــه‌هــای کردیــر یکــی ایــن اســت کــه ایــن کتیبــه‌هــا برخــاف کتیبــه‌هــای اردشــیر و شــاپور یکــم کــه بــه ســه زبــان پهلــوی ساســانی (فارســی میانــه)، پهلــوی اشــکانی و یونانــی نوشــته شــده انــد و همــه اتبــاع امپراتــوری را در نظــر دارنــد، صرفــا بــه زبــان پارســی میانــه نوشــته شــده‌انــد کــه خــود تاییــد دیگــری اســت بــر تعصــب او و اهمیــت ندادنــش بــه دیگــر اقــوام و زبان‌هــای رایــج امپراتــوری. 

کتیبــه کردیــر در نقــش رجــب کوتاه‌تریــن کتیبــه او اســت کــه در آن کردیــر خــود را فــردی پرهیــزکار و پیــرو ایــزدان خوانــده و موفقیت‌هــا و ترقــی‌هــای خــودش را مدیــون همیــن پارســایی‌اش می‌دانــد. ســپس می‌گویــد کــه از ایــزدان خواســته تــا راه درســت و حقانیــت دیــن را بــه او نشــان بدهنــد و ایــزدان نیــز چنیــن کردنــد، پــس کردیــر در راهــی کــه پیــش گرفتــه مطمئــن‌تــر شــد. در نهایــت کردیــر بــه فــردی کــه کتیبــه را می‌خوانــد توصیــه می‌کنــد کــه هماننــد او پارســا و خداتــرس باشــد تــا لطــف ایــزدان شــامل او هــم بشــود. کتیبــه کردیــر در نقــش رجــب خاصــه‌ای از ســه کتیبــه مفصــل تــر او اســت. کتیبــه کردیــر در نقــش رســتم در کنــار نقــش بــزرگ شــاپور متاســفانه بــر اثــر گذشــت زمــان فرســایش و ریختگــی زیــادی پیــدا کــرده اســت، امــا مطالــب آن شــباهت زیــادی بــا کتیبــه دیگــر کردیــر در سرمشــهد کازرون دارد کــه در ادامــه دربــاره آن ســخن خواهیــم گفــت. 

کتیبــه کردیــر در کعبــه زردشــت خوشــبختانه بــه دلیــل قــرار گرفتن در زیــر خــاک تــا حــد زیــادی ســالم مانــده اســت. در ایــن کتیبــه، کردیــر بــه ارتقــای مقــام و مناصــب خــود از زمــان شــاپور تــا بهــرام دوم، از هیربــدی تــا موبــد اورمــزد تــا موبــد اورمــزد بخــت-روان بهــرام  اشــاره می‌کنــد. بــه گفتــه او، بــه واســطه تلاش‌های فراوانــی کــه کردیــر در تثبیــت دیــن کــرده، بــه « هرمــزد و ایــزدان» ســود بســیار و بــه « اهریمــن و دیــوان» گزنــد فــراوان رســید، آتشــکده‌هــای بســیار بنــا شــد و مغــان در رفــاه و آســایش بودنــد. از نــکات بســیار مهــم در ایــن کتیبــه، اشــاره بــه دیگــر ادیانــی اســت کــه بــه دســتور او ســرکوب شــده انــد او از « شــمن‌هــا» و « یهودیــان» و «برهمنــان»  نــام مــی‌بــرد، بــه فرقــه‌ای بــه نــام « مکتــک»  makta اشــاره می‌کنــد کــه احتمــالا بایــد همــان مغتســله یــا منداییــان امــروزی باشــند، ســپس از « زندیــکان» نــام میبــرد کــه احتمــالا همــان مانویــان هســتند و در نهایــت بــه « نصــارا و کریســتیان» اشــاره می‌کنــد کــه فرقــه‌هــای مســیحی روزگار او بودنــد. نکتــه مهــم دیگــر در ایــن کتیبــه ایــن اســت کــه کردیــر حتــی در مغســتان‌هــا نیــز نظــارت شــدیدی برقــرار کــرد و ان گــروه از مغــان را کــه بــه نظــر او « اهلمــوغ » ahlomōϒ یعنــی بدعتگــذار بودنــد « مامــت کــرد تــا نیــک شــدند». ســپس بــا تاکیــد بــر اهمیــت کارهایــش مناصــب و رتبــه‌هــای خــود را بــه آینــدگان یــاداور شــده و بــرای کســانی کــه همچــون او پارســا و پرهیــزکار هســتند دعــای خیــر می‌کنــد. کتیبــه کردیــر در سرمشــهد کازرون در بــالای صحنــه شیرکشــی بهــرام دوم کنــده شــده اســت، خــود کردیــر هــم بــه عنــوان یکــی از مازمــان شــاه در ایــن نقــش برجســته حضــور دارد. ایــن کتیبــه در کنــار کتیبــه شــاپور یکــم در کعبــه زردشــت بلندتریــن کتیبــه بــه زبــان پهلــوی ساســانی (پارســی میانــه) اســت. متاســفانه ایــن کتیبــه نیــز بــر اثــر گذشــت زمــان و فرســایش از بــاد و بــاران دچــار ریختگــی‌هــای زیــادی شــده، امــا شــدت آســیب وارد شــده بــه آن از کتیبــه کردیــر در نقــش رســتم کمتــر اســت. بخــش اول کتیبــه سرمشــهد موضوعــی مشــابه بــا کتیبــه کعبــه زردشــت داشــته و بــه ارتقــای رتبــه کردیــر و اقدامــات او بــرای تثبیــت دیــن اختصــاص دارد. امــا بخــش دوم کتیبــه اســت کــه بــرای پژوهشــگران اهمیتــی فــوق العــاده دارد.

 همانطــور کــه گفتیــم، کردیــر در کتیبــه نقــش رجــب بــه اختصــار عنــوان کــرد کــه بــرای اطمینــان از درســتی راهــی کــه انتخــاب کــرده از ایــزدان خواســت حقیقــت و راه درســت دیــن را بــه او نشــان بدهنــد و ایــزدان نیــز چنیــن کردنــد. در کتیبــه سرمشــهد تفصیــل ایــن روایــت را مــی‌یابیــم. کردیــر صریحــا بیــان می‌کنــد کــه بــا همــکاری ایــزدان بــه معــراج رفتــه و بهشــت و دوزخ را بــا چشــم خــود دیــده اســت. او از دیــدار بــا زنــی زیبــا کــه تجســم اعمــال نیــک او اســت ( ایــن تجســم یافتــن اعمــال نیــک انســان بــه صــورت زنــی زیبــا کــه شــرح آن در « هادخــت نســک» در اوســتا آمــده،  در دیــن زردشــتی « دیــن» خوانــده می‌شــود و یکــی از پنــج نیــروی شــکل دهنــده آدمــی اســت) و رو بــه رو شــدن بــا چنــد « شــهریار» ســخن می‌گویــد: شــهریاری ســوار بــر اســب و بــا درفــش ، شــهریاری بــا ترازویــی در پیــش، و شــهریاری نشســته بــر تختــی زریــن. جزئیــات ایــن معــراج بــه دلیــل ریختگــی کتیبــه مشــخص نیســت، امــا از نــکات شــگفت انگیــز در شــرح ایــن رویــداد ایــن اســت کــه کردیــر ایــن ســه «شــهریار» را به نــام نخوانــده و هویــت قطعــی آنهــا در میــان پژوهشــگران بحث‌هــای فــراوان ایجــاد کــرده اســت. شــاید شــهریار ســوار بــر اســب «بهــرام» ایــزد جنــگاوری، شــهریار دارای تــرازو «رشــن» ایــزد داوری و عدالــت و شــهریار نشســته بــر تخــت زریــن « هرمــزد» یــا همــان اهورامــزدا باشــند.

 بخــش پایانــی

 کتیبــه سرمشــهد هماننــد کتیبــه کعبــه زرتشــت اســت. از نــکات جالــب دیگــر شــباهت کلــی شــرح معــراج کردیــر بــا متنــی پهلــوی بــه نــام « ارداویــراف نامــه» اســت کــه در آن موبــدی بــه نــام ارداویــراف ( در اصــل ارداویــراز) بــرای مطمئــن شــدن از حقانیــت دیــن زرتشــتی زنــده بــه جهــان آخــرت رفتــه و بهشــت و دوزخ را بــه چشــم میبینــد. میراث کردیر محــو شــدن نــام و یــاد کردیــر از مســائل بحــث انگیــز تاریخ ساســانی اســت. برخــی پژوهشــگران تصــور کــرده‌انــد کــه نرســه یــا شــاهان پــس از وی، بــه دلیــل نفــوذ شــدید کردیــر در امــور و مخــدوش شــدن اعتبــار و قــدرت شاهنشــاه، دســتور حــذف نــام او از اســناد و منابــع را داده‌انــد. امــا از آنجــا کــه هیــچ کــدام از نقــش برجســته‌هــا و کتیبــه‌هــای کردیــر تخریــب نشــده و تــا زمــان مــا دوام آورده انــد، چنیــن توجیهــی منطقــی بــه نظــر نمیرســد. برخــی دیگــر شــخصیت‌های نیمــه افســانه‌ای همچــون تنســر و ارداویــراف را بــا کردیــر یکــی می‌داننــد، امــا تنســر مطابــق روایــات تدویــن کننــده اوســتا بــوده و نشــانه‌ای از علاقــه داشــتن او بــه سیاســت و امــور حکومتــی در دســت نیســت. از طــرف دیگــر ارداویــراف، موبــدی کــه همچــون کردیــر بــه معــراج رفــت، بــه روزگار شــاپور دوم منســوب اســت. وجــود معــراج در دو متــن کتیبــه کردیــر و ارداویــراف نامــه احتمــالا نشــانه‌ای از وجــود یــک الگــوی دینــی و ادبــی و از نشــانه‌هــای صلاحیــت بــوده اســت، چیــزی شــبیه بــه مثــلا هفــت خــوان کــه هــم رســتم و هــم اســفندیار بایــد از آن می‌گذشــتند. 

عــده دیگــری از پژوهشــگران بــر ایــن باورنــد کــه دلیــل فرامــوش شــدن نــام و یــاد کردیــر علاقــه و توجــه فــراوان او بــه سیاســت و دخالت‌هــای او در امــور پادشــاهی بــوده کــه ســبب شــده مورخــان و موبــدان دوره‌هــای بعــد بــه نوعــی وجــود او را در تاریــخ بــه ســکوت برگــزار کننــد تــا بــا گذشــت زمــان انــدک انــدک خاطــره کردیــر، موبــدی کــه بــا قــدرت تمــام دیــن و دولــت را بــه هــم پیونــد داد و در روزگار اوجــش از شــخص شــاه هــم نیرومندتــر بــود، از یادهــا بــرود.  بــا همــه این‌هــا، اقدامــات کردیــر تاثیــر مانــدگاری بــر فرهنــگ و ایدئولــوژی سیاســی روزگار ساســانی داشــت، ارتبــاط دیــن و دولــت و پیوســتگی همیشــگی آنهــا بــا هــم، و توصیــه همیشــگی موبــدان در متــون پهلــوی بــه در هــم تنیدگــی ایــن دو، دســت کــم بخشــی از مانــدگاری خــود در تاریــخ ساســانی را مدیــون اقدامــات ایــن شــخصیت اســرارامیز اســت.