معدن تاریخی نمک و مردان نمکی زنجان

معدن نمک چهرآباد زنجان یا به قول افراد محلی؛ دوزلاخ، از معدود معادن تاریخی در کشور است. قدمت آن طبق آخرین پژوهش­های باستان شناسی به هزاره اول قبل از میلاد، یعنی حدودا سه هزار سال پیش، بر‌می‌گردد و در تمام دوره های تاریخی، _حتی تا همین چند سال پیش_ از این معدن نمک استخراج می‌شده است.

  حدودا ساعت هفت صبح بود که از شهر زنجان، به قصد بازدید از معدن نمک چهرآباد به راه افتادیم. 35 کیلومتر از جاده قدیم زنجان به سمت تبریز رانندگی کردیم، تا به خروجی ماهنشان رسیدیم.پس از کمی پیش روی در جاده، از خروجی فرعی خارج شدیم و به طرف معدن حرکت کردیم. وقتی به روستای ابراهیم آباد رسیدیم، کوه معدن دست چپ جاده دیده می‌‌شد. کوهی که از لحاظ رنگ و بافت، با تمام عوارض زمین شناسی اطرافش فرق دارد. با ورود به این منطقه، به وضوح شاهد تغییر اقلیم گیاهی و بافت و رنگ خاک خواهید شد. این تغییرات به علت آب و هوا و وجود درصد بالایی از نمک و آهک در بافت خاک این منطقه است. بافتی که بیشتر در مناطق کویری ایران مشاهده می‌شود. حتی پوشش گیاهی این منطقه نیز یادآور نواحی کویری است. به عنوان مثال درختچه های گز که حجم زیادی از آنها پوشش حاکم در کویر لوت است، در این منطقه به چشم می‌خورند. البته با ارتفاع خیلی کمتر از گونه‌‌‌ی مشابه خود در کویر. (تصویر شماره 2).   

در مسیر ابتدا به سه راهی رضا آباد رسیدیم. دست چپ، حدوداً پنجاه متر بعد از پل رودخانه، یک خروجی خاکی وجود دارد که دیدن و پیدا کردنش معمولا برای کسانی‌که اولین بار می‌خواهند به معدن بروند، سخت است. بعد از حدود یک کیلومتر راهپیمایی و رد شدن از راهی بین درختچه‌های گز ، به روستای حمزه‌لو رسیدیم؛ روستای حاجی عزیزعلی، نگهبان معدن نمک. امکان ندارد بدون این‌که باخبر شود، مسافر و بازدید کننده ای به معدن برسد. تقریبا به مقصد رسیدیم. جایی‌که میخواستیم ببینیم، معدن نمک، یک سایت تاریخی با حدودا 3000 سال قدمت که از سال 1372 مومیایی های مردان نمکی به مرور در اینجا کشف شدند. می‌توان گفت که مهمترین سایت تاریخ معدن‌کاوی در کشور، اینجا است. جزء سه معدن نمک شناخته شده‌ی تاریخی در جهان که در آنها بقایای معدن‌کاوی، زندگی و فعالیت­های انسانی بدست آمده است. خود معدن در نگاه اول، یک کوه معمولی به نظر میرسد، ولی اگر نزدیکتر برویم و با دقت به بافت موجود در آنجا نگاه کنیم، کاملا می‌توانیم لایه‌های تاریخی و آثار تونل‌های قدیمی را مشاهده کنیم. البته باید ذکر کنم که این معدن جزء سایت های بسیار مهم تاریخی است و بدون وجود کارشناسان به همه جای آن نمی‌شود رفت، چرا‌که به خاطر فرسایش شدید خاک در این سایت، گشت و گذار در محل های ایمن نشده، خطرناک است. در مورد تاریخچه فعالیت‌های باستان‌شناسی در معدن نمک چهرآباد، می‌توان اشاره کرد به این‌که سال 1372 در میان فعالیت­های معدن کاران، برای بدست آوردن نمک، اولین مرد نمکی کشف شد، درحال حاضر از آن در موزه ایران باستان تهران، در خیابان سی تیر نگهداری می‌شود. به مرور، مرد نمکی های شماره دو و سه نیز، در سال بعد کشف شدند. پس ازآن، سازمان میراث فرهنگی با هماهنگی سازمان صنایع معادن و کار، در  محل کشف این مردان نمکی، شروع به کاوش باستان شناسی کرد. در نتیجه این کاوش­ها که در سال های 1384 و 1385 انجام شد، مردان نمکی شماره چهار و پنج هم کشف شدند. این مومیایی ها[1]، تا جایی که امکان داشت و بافت بدن آنها در طول تاریخ باقی مانده بود، بصورت کامل از خاک خارج شدند، البته سالم ترین آنها مرد نمکی شماره چهار است که تقریبا، تمام اجزای بدنش به دلیل بودن در بستر خاک مطلوب، در طول تاریخ سالم مانده است. آخرین مرد نمکی یا مومیایی نمکی در سال  1389 از کاوش های باستانشناسی کشف شد. (تصویر شماره 3)  تمام مردان نمکی بجز شماره یک، در موزه باستان‌شناسی زنجان نگهداری می‌شوند و پژوهش ها روی آنها ادامه دارد. همان‌طور که پیش تر اشاره شد، قدیمی ترین آثاری که در معدن بدست آمده، به حدود 3000 سال قبل یعنی هزاره اول قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد و در طول تاریخ هم در دوره های مختلف از این معدن برداشت نمک صورت گرفته است که از دوره های بسیار بارز می­توانم به دوره های هخامنشی، ساسانی و دوره سلجوقی اشاره کنم که از هر کدوم از این دوره ها، آثار و بقایای زیادی از معدن‌کاران و فعالیت های آنها در معدن باقی مانده و همین‌طور مردان نمکی، متعلق به دو دوره تاریخی متفاوت هستند. به این‌صورت که شماره های 1، 2 و 6 متعلق به دوره ساسانی و شماره های 3، 4 و 5 مربوط به دوره هخامنشی هستند. جالب است بدانید که تنها لباس واقعی به دست آمده از دوران هخامنشی را، می­توانید بر تن مرد نمکی شماره چهار، ببینید.(تصویر شماره 4) درعین‌حال یکی از دوره های مهم استخراج معدن، به دوره معاصر و حدود صد سال گذشته بر می­گردد که خوشبختانه، تاریخ شفاهی زیادی در بین مردمان محلی، باقی مانده و خیلی از آنها خاطرات زیادی از این معدن تعریف می‌کنند که از پدران خود شنیده و به یاد دارند.   

  معدن نمک چهرآباد زنجان، تنها معدن نمک در جهان است که در آن بقایای انسانی کشف شده است، یعنی در معادن دیگر هیچ آثاری از اجساد معدن‌کاران باستان به دست نیامده. خوشبختانه از سال 1387 با هماهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و وزارت صنعت و معدن و تجارت فعالیت های معدن‌کاری در معدن نمک چهرآباد، به پایان رسید و درحال حاضر معدن یک سایت تاریخی است و به زودی تبدیل به یک پایگاه ملی باستان شناسی می‌شود. فعالیت های باستان شناسان در این معدن همانطور که اشاره شد، از سال 1384 شروع شد و تقریبا بطور مداوم، تا همین امروز ادامه دارد. وقتی به این منطقه از استان زنجان سفر کنید، خواه و ناخواه از میان بافت منطقه معروف کوه های رنگی زنجان رد می شوید که معروف به کوه های رنگی ماهنشان زنجان هستند. (تصاویر شماره 5 و 6) 

بیشتر بخوانید: 

گذری بر کردهای سرزمین مادری

سفر جاده ای؛ شرق تا غرب آمریکا

هودو یا دودکش‌های جن، در استان زنجان

این کوه های رنگی یکی از عجایب بسیار زیبای زمین شناسی‌اند که منطقه خیلی بزرگی را در استان، در بر گرفته‌اند و اطمینان دارم شما نیز چون من  از گشت و گذار در این منطقه سیر نخواهید شد. خصوصا اگر بعد از بارندگی یا در هوای ابری که رنگ کوه ها خیلی زیباتر دیده می­شوند از منطقه دیدن کنید. 

  بعد از بازدید از این منطقه و قبل از برگشتن به محل اقامتتان می­توانید از قلعه لک لک ها که یکی از دیدنی‌های بی نظیر منطقه است نیز، بازدید کنید که درکنار روستای شکورچی قرار گرفته. این رویداد یک نمونه بسیار زیبا از زندگی مسالمت آمیز بین انسان و حیوانات وحشی است که توجه هر بیننده‌ای را به خود، جلب می‌کند. در کنار روستای شکورچی، لک‌لک هایی که به خاطر وجود رودخانه‌ی قزل اوزن در آن منطقه زندگی می‌کنند به مدت 80 سال است که لانه های خود را هر ساله بر روی هم درست کرده و جوجه‌هایشان را در این مکان امن بزرگ می‌کنند. (تصویر شماره 7) مطمئنا از دیدن این مناظر لذت خواهید برد.   

این گزارش کوتاه خلاصه ای از سفری یک روزه، به شهر زنجان، منطقه معدن نمک چهرآباد بود. امیدوارم توانسته باشم شما را ترغیب کنم تا بعد از رهایی از کرونا به این مکان دیدنی بروید و آنچه نتوانسته ام در قالب کلمات برایتان توصیف کنم را در این منطقه، به چشم ببینید. این نوشتار تنها بخشی کوچکی، از جاذبه‌های استان زنجان است.  [1] در جهان ما دو نوع مومیایی داریم، اولی که همه می شناسنش مومیایی­­های مصنوعی هستن ولی نوع دیگه مومیایی­های طبیعی هستن که به دلایل مختلف و در کشورهای مختلف دنیا توسط عوامل طبیعی مثل بودن در باتلاق و یا یخ و در مورد ایران بودن در بافت خاک نمکی مومیایی شدن، به این نوع دوم مومیایی­های طبیعی میگیم.