استانداردهای جهانی در گردشگری پزشکی: مقایسه‌ی خدمات سلامت در کشورهای مختلف
این گزارش توسط مجله «سفرنویسان» و با هدف تحلیل و بررسی صنعت رو به رشد گردشگری پزشکی در سطح جهانی و مقایسه جایگاه ایران در این بازار تهیه شده است. از آنجایی که گردشگری پزشکی در سال‌های اخیر به یکی از منابع مهم درآمد ارزی و اهرم‌های دیپلماسی سلامت تبدیل شده است، در این گزارش تلاش شده تا با ارائه آمار و ارقام دقیق، نقل‌قول‌های مسئولان و کارشناسان، و تحلیل‌های چالشی، ابعاد مختلف این صنعت، فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی ایران به صورت جامع مورد بررسی قرار گیرد.
از یونان باستان تا نبض تپنده اقتصاد نوین
گردشگری پزشکی، پدیده‌ای نوظهور نیست؛ بلکه ریشه‌های آن به هزاران سال پیش و به تمدن‌های باستانی بازمی‌گردد. مورخان نخستین نمونه‌های این پدیده را به یونان باستان نسبت می‌دهند، زمانی که زائران از نقاط مختلف با گذر از دریای مدیترانه خود را به منطقه‌ای در خلیج «سرونیک» به نام «اپیدوریا» می‌رساندند. این منطقه محل پرستشگاه اسقلپیوس، خدای شفابخش یونانی‌ها، بود و بیماران با روزه گرفتن و نیایش در پی شفای بیماری‌های خود بودند. امروزه، «اپیدوریا» به‌عنوان قدیمی‌ترین خاستگاه گردشگری پزشکی در جهان شناخته می‌شود. با گذشت قرن‌ها، این پدیده از یک سفر مذهبی-درمانی به یک صنعت جهانی و رقابتی تبدیل شده است.
بر اساس تعریف سازمان جهانی گردشگری، گردشگری سلامت مفهومی گسترده است که سه زیرشاخه اصلی را در بر می‌گیرد: گردشگری پزشکی (Medical Tourism)، گردشگری طبیعت‌درمانی (Curative Tourism) و گردشگری تندرستی (Wellness Tourism). در میان این سه، گردشگری پزشکی حساس‌ترین و رایج‌ترین زیرشاخه محسوب می‌شود، زیرا به طور مستقیم با جان و سلامت گردشگر ارتباط دارد. در این نوع سفر، فرد از کشور خود به مقصدی دیگر سفر می‌کند تا از خدمات پزشکی تخصصی، جراحی‌های پیشرفته یا درمان‌های پیچیده بهره‌مند شود. انگیزه‌های اصلی این سفرها، دریافت خدمات پزشکی با کیفیت بالا، دسترسی سریع و بدون لیست انتظار، و مهم‌تر از همه، هزینه‌های پایین‌تر نسبت به کشور مبدأ است. این انگیزه‌ها، محرک اصلی رشد شتابان این صنعت در سطح جهان هستند.
اما با وجود پیشرفت‌های چشمگیر علم پزشکی در ایران، وجود پزشکان حاذق و زیرساخت‌های درمانی قابل قبول، و مزیت انکارناپذیر قیمت پایین، این پرسش مطرح می‌شود که چرا ایران نتوانسته است سهم مناسبی از این بازار پررونق را به خود اختصاص دهد؟ این گزارش با هدف یافتن پاسخی مستدل به این پرسش، به واکاوی داده‌ها، مقایسه با کشورهای پیشرو و تحلیل چالش‌های موجود می‌پردازد.
بازار چند صد میلیارد دلاری؛ از روایت‌های متناقض تا استانداردهای جهانی
بازار جهانی گردشگری سلامت، با ارقام و آمارهای خیره‌کننده خود، توجه اقتصادهای بزرگ و در حال توسعه را به خود جلب کرده است. با این حال، نگاهی دقیق‌تر به داده‌های موجود، تصویر پیچیده‌ای از این بازار را آشکار می‌کند که خالی از تناقض نیست. بر اساس گزارش مؤسسه «ترنسپرنسی مارکت ریسرچ»، ارزش بازار جهانی گردشگری سلامت در سال 2024 حدود 77.8 میلیارد دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود با نرخ رشد مرکب سالانه 20.1 درصد، تا سال 2035 به 605.2 میلیارد دلار برسد. در مقابل، برآوردهای دیگری از سوی منابعی مانند «شرکت تدبیرگستر بارین» این رقم را تا سال 2031، تنها 34.69 میلیارد دلار تخمین می‌زنند. این تفاوت فاحش در آمارها، صرفاً یک اختلاف عددی نیست، بلکه نشان‌دهنده نبود یک استاندارد واحد در تعریف و محاسبه درآمد حاصل از این صنعت در سطح جهانی است. برخی از این برآوردها ممکن است تنها درآمد مستقیم حاصل از خدمات پزشکی را در نظر بگیرند، در حالی که برخی دیگر هزینه‌های جانبی مانند سفر، اقامت و سایر خدمات توریستی را نیز در محاسبات خود لحاظ می‌کنند. این ناهماهنگی، برنامه‌ریزی استراتژیک در سطح ملی را دشوار ساخته و به سردرگمی در سیاست‌گذاری‌های کلان دامن می‌زند. برای مثال، شهرام دبیری، معاون پارلمانی رئیس‌جمهور، در همایشی در تبریز پیش‌بینی می‌کند که درآمد جهانی این صنعت تا سال 2025 به رقم هزار میلیارد دلار خواهد رسید ؛ آماری که با سایر برآوردهای جهانی تفاوت چشمگیری دارد و می‌تواند نمایانگر همین عدم وجود یک مرجع واحد برای جمع‌آوری داده‌ها باشد.
در یک بازار حساس که مستقیماً با جان و سلامت افراد سروکار دارد، «اعتماد» مهم‌ترین سرمایه است. در این میان، نهادهای بین‌المللی با تدوین استانداردهایی مشخص، نقش کلیدی در ایجاد این اعتماد ایفا می‌کنند. گواهینامه‌های اعتباربخشی بین‌المللی، مانند آنچه توسط کمیسیون مشترک بین‌المللی (JCI) یا استاندارد ایزو ۲۱۴۲۶ (ISO 21426) ارائه می‌شود، به عنوان «مهر تأییدی بین‌المللی» بر کیفیت و ایمنی خدمات درمانی عمل می‌کنند. این استانداردها فراتر از کیفیت درمان، شامل فرآیندهای بازاریابی، خدمات سفر و لجستیک نیز می‌شوند و به بیماران خارجی کمک می‌کنند تا در میان گزینه‌های متعدد، با اطمینان خاطر انتخاب کنند.
اما ایران در زمینه دستیابی به این استانداردها با یک چالش حیاتی روبرو است. در حالی که کشورهای رقیب، مانند تایلند، با افتخار به دریافت گواهینامه‌های JCI و ISO 9001 اشاره کرده و تعداد بیمارستان‌های دارای این گواهینامه‌ها را به عنوان یک مزیت رقابتی معرفی می‌کنند ، منابع داخلی در ایران به صراحت اعلام می‌کنند که به دلیل تحریم‌های موجود، امکان دریافت برخی از این گواهینامه‌ها مانند JCI برای مراکز درمانی کشور وجود ندارد. این وضعیت، یک مانع بیرونی و استراتژیک است که ایران را از رقابت در سطوح بالای کیفی و بین‌المللی بازداشته و ناخواسته، تمرکز رقابت را به سمت تنها مزیت موجود، یعنی قیمت پایین، سوق می‌دهد. این امر نه تنها فرصت‌های درآمدزایی بالاتر را از بین می‌برد، بلکه از نظر روان‌شناختی، این برداشت را ایجاد می‌کند که کیفیت خدمات در ایران پایین‌تر است، حتی اگر واقعیت چیز دیگری باشد.
پیشگامان صنعت؛ الگوی موفقیت ترکیه، تایلند و کره جنوبی
بررسی مدل‌های موفق جهانی نشان می‌دهد که یک استراتژی شفاف، سرمایه‌گذاری هدفمند و هماهنگی میان بخش‌های مختلف، رمز موفقیت در این صنعت است.
تایلند: برنامه‌ریزی بلندمدت و سرمایه‌گذاری در کیفیت تایلند از دهه 1970 به طور استراتژیک صنعت گردشگری پزشکی خود را توسعه داد. دولت این کشور با ارائه مشوق‌های مالیاتی، تسهیل فرآیند صدور ویزا و راه‌اندازی کمپین‌های بازاریابی هدفمند، بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بهداشتی و درمانی تشویق کرد. نتیجه این سیاست‌ها، ایجاد حدود 1,000 بیمارستان است که بیش از 470 مورد از آنها خصوصی هستند. تایلند توانست اولین بیمارستان در آسیا باشد که گواهینامه ISO 9001 و اعتبار JCI را کسب کرد. در حال حاضر، این کشور دارای 37 بیمارستان خصوصی با گواهینامه JCI است که نشان‌دهنده نقش کلیدی بخش خصوصی در پیشبرد این صنعت است. مزیت رقابتی تایلند، ارائه خدمات با کیفیتی مشابه کشورهای غربی، اما با هزینه‌ای بین 60 تا 80 درصد ارزان‌تر است که بیماران را برای درمان‌هایی مانند جراحی‌های زیبایی، ارتوپدی و ناباروری جذب می‌کند.
ترکیه: دروازه میان آسیا و اروپا با قیمت رقابتی ترکیه به دلیل موقعیت استراتژیک خود، به یک قطب گردشگری سلامت در جهان تبدیل شده است. این کشور در سال 2022 میزبان بیش از 1.258 میلیون بیمار خارجی بوده و پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال 2023 به 1.8 میلیون نفر افزایش یابد. ناظران، موفقیت ترکیه را به دو عامل کلیدی نسبت می‌دهند: «تضمین کیفیت خدمات» و «هزینه‌های مناسب». ترکیه با استخدام پزشکان باتجربه که سابقه فعالیت در کشورهای توسعه‌یافته را دارند، سطح علمی خود را ارتقاء داده و بیمارستان‌های مجهز و در کلاس جهانی راه‌اندازی کرده است. با وجود این موفقیت‌ها، هزینه‌های خدمات پزشکی در ترکیه همچنان بسیار رقابتی بوده و گاهی تا 90 درصد کمتر از کشورهای اروپایی و آمریکایی است. با این حال، حتی در این مدل موفق نیز گزارش‌های انتقادی در مورد پیگیری وضعیت بیماران پس از درمان وجود دارد که نشان می‌دهد هیچ مدلی کامل و بی‌نقص نیست.
کره جنوبی: تمرکز بر بیماران با ارزش بالا و قدرت نرم کره جنوبی با استراتژی هوشمندانه خود، به جای تمرکز بر حجم بالای گردشگر، بر روی جذب بیماران پرخرج و با ارزش بالا از خاورمیانه تمرکز کرده است. آمارها نشان می‌دهد یک گردشگر پزشکی از امارات به طور میانگین 16,271 دلار در کره جنوبی هزینه می‌کند، در حالی که این رقم برای گردشگران قزاقستان و اندونزی به مراتب کمتر است. این کشور با بهره‌گیری از «مؤلفه‌های قدرت نرم» خود، مانند جراحی‌های زیبایی و درمانی‌های پوستی، به برندسازی ملی پرداخته و گردشگری سلامت را بخشی از جذابیت عمومی خود ساخته است. این رویکرد، درسی کلیدی برای ایران است که نشان می‌دهد برای کسب درآمد بالا، لزوماً نیازی به جذب حجم انبوهی از بیماران نیست، بلکه می‌توان با تمرکز بر بازارهای هدف خاص و ارائه خدمات با ارزش افزوده بالا، به موفقیت دست یافت.
ایران؛ تقاطع فرصت‌های کم‌نظیر و چالش‌های ساختاری
ایران در صنعت گردشگری پزشکی، در تقاطع پتانسیل‌های عظیم و چالش‌های عمیق قرار گرفته است. از یک سو، مزیت‌های منحصربه‌فردی دارد که می‌تواند آن را به یک مقصد پیشرو در منطقه تبدیل کند، و از سوی دیگر، با موانع ساختاری و مدیریتی دست و پنجه نرم می‌کند که این پتانسیل‌ها را خنثی کرده‌اند.
فرصت‌های کم‌نظیر یکی از بزرگترین مزیت‌های رقابتی ایران، قیمت بسیار پایین خدمات درمانی است. هزینه‌های درمانی در ایران به طور میانگین 35 درصد کشورهای اروپای غربی و 50 درصد ترکیه است. این قیمت پایین، که تا حدی ناشی از ارزش پایین ریال در برابر ارزهای خارجی است، یک اهرم قدرتمند برای جذب بیماران از کشورهای همسایه و حتی سایر نقاط جهان ایجاد کرده است. علاوه بر این، ایران دارای متخصصان و پزشکان باتجربه‌ای است که در سطح بین‌المللی توانایی رقابت دارند و در زمینه‌هایی مانند جراحی‌های زیبایی (به ویژه رینوپلاستی)، درمان ناباروری و دندانپزشکی شهرت منطقه‌ای دارند. این مهارت بالا در کنار قیمت مناسب، ترکیب جذابی برای بسیاری از بیماران خارجی فراهم می‌آورد. همچنین، ایران ظرفیت‌های بالایی در «گردشگری طبیعت‌درمانی» مانند چشمه‌های آب گرم و نمک‌درمانی دارد که می‌تواند به عنوان خدمات مکمل برای گردشگران سلامت ارائه شود.
چالش‌های ساختاری و مدیریتی با این حال، ایران با چالش‌های بنیادینی روبروست که اجازه نمی‌دهد از این پتانسیل‌ها به طور کامل بهره‌برداری شود. یکی از این چالش‌ها، تناقض و ناهماهنگی در آمار و اطلاعات رسمی است. برای مثال، دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت از جذب حدود یک میلیون گردشگر در سال گذشته خبر می‌دهد ، در حالی که وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، این رقم را 1.2 میلیون نفر با درآمدی بالغ بر 2 میلیارد دلار اعلام می‌کند. این تفاوت در آمارها نشان‌دهنده نبود یک سیستم یکپارچه برای جمع‌آوری داده‌هاست که برنامه‌ریزی دقیق و سیاست‌گذاری‌های مؤثر را عملاً ناممکن می‌سازد.
چالش دیگر، وابستگی شدید به بازارهای محدود است. با وجود اینکه ایران از بیش از 160 کشور گردشگر سلامت جذب کرده است، بیش از 80 درصد این بیماران از دو کشور همسایه، یعنی عراق و افغانستان هستند. این تمرکز شدید، ایران را در برابر هرگونه تغییر در روابط سیاسی یا اقتصادی با این کشورها بسیار آسیب‌پذیر می‌کند. علاوه بر این، یک بحران جدی‌تر نیز در مسیر این صنعت وجود دارد: فعالیت‌های واسطه‌ها و دلالان. یک مقام دولتی به صراحت اعلام می‌کند که رفتار غیرانسانی واسطه‌ها و تحمیل هزینه‌های کاذب، باعث فرار گردشگران از کشورهایی مانند آذربایجان شده است. مدیرعامل یک شرکت تسهیلگر نیز تأکید دارد که «دلال خوب وجود ندارد» و این پدیده به اعتماد بیماران لطمه می‌زند. این معضل، یک حلقه واسط غیررسمی و مخرب ایجاد کرده که از شفافیت و استانداردسازی جلوگیری می‌کند و در نهایت، تصویر نامناسبی از این صنعت در ذهن بیماران خارجی به جای می‌گذارد.
نقایص زیرساختی و قانونی نیز موانع جدی دیگری هستند. ایران با کمبود سرانه تخت‌های بیمارستانی (1.5 تخت به ازای هر 1000 نفر در مقابل استاندارد 3 تخت سازمان بهداشت جهانی) روبرو است. علاوه بر این، ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، کمبود مترجم متخصص، و نبود قوانین مشخص در زمینه خطاهای پزشکی و بیمه برای بیماران خارجی، باعث کاهش جذابیت ایران به عنوان یک مقصد ایمن و مطمئن می‌شود.
تبدیل بزرگترین مزیت به بزرگترین چالش: بحران مهاجرت شاید عمیق‌ترین چالش پیش روی ایران، بحران مهاجرت کادر درمان باشد. آمارها نشان می‌دهد سالانه حدود 3,000 پزشک و پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند. این پدیده نه تنها یک بحران اجتماعی و اقتصادی، بلکه یک تهدید استراتژیک برای گردشگری سلامت است. بزرگترین مزیت رقابتی ایران، یعنی هزینه پایین خدمات درمانی، ریشه در ارزش پایین ریال دارد. همین ارزش پایین، با کاهش قدرت خرید، به مهاجرت کادر درمانی منجر می‌شود. این یک چرخه معیوب است که در آن، مزیت قیمتی به قیمت از دست دادن سرمایه انسانی و توانایی ارائه خدمات پایدار به دست می‌آید. این پدیده، در بلندمدت، پتانسیل ایران را از بین خواهد برد و پایه‌های این صنعت را سست خواهد کرد.
آینده‌نگری؛ نقشه راه ایران در عصر تحول دیجیتال
در دنیای امروز، فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و تله‌مدیسین می‌توانند به عنوان ابزارهای قدرتمند برای غلبه بر چالش‌ها و ایجاد یک مزیت رقابتی جدید عمل کنند. هوش مصنوعی با تحلیل داده‌های پیچیده، به تشخیص دقیق‌تر و کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند. از سوی دیگر، تله‌مدیسین (پزشکی از راه دور) این امکان را فراهم می‌آورد که پزشکان ایرانی بتوانند قبل از سفر، با بیماران خارجی مشاوره داشته باشند، روند درمان را پیگیری کرده و حتی خدمات پس از عمل را از راه دور ارائه دهند. این ابزارها می‌توانند به شفاف‌سازی فرآیند، اعتمادسازی و کاهش نقش دلالان غیررسمی کمک شایانی کنند.
با این حال، بهره‌برداری از این فرصت‌ها در ایران با یک چالش اساسی روبروست: زیرساخت‌های دیجیتال. یک مدیرعامل در حوزه گردشگری سلامت، اینترنت را «مانند نفس کشیدن» برای کسب‌وکار خود می‌داند و به صراحت به مشکلات ناشی از فیلترینگ و اینترنت ضعیف اشاره می‌کند. این مانع دیجیتال، تلاش‌ها برای بازاریابی بین‌المللی و ارتباط پایدار با مشتریان خارجی را ناکام می‌گذارد و فرصت‌های بی‌نظیر فناوری را به تهدید تبدیل می‌کند.
دولت ایران نیز بر اهمیت این صنعت واقف است. سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از برنامه‌ریزی برای جذب 2 میلیون گردشگر سلامت در پنج سال آینده خبر داده است. اما این هدف‌گذاری بلندپروازانه، نیازمند یک نقشه راه عملی و جامع است. از دیدگاه بخش خصوصی، بزرگترین حمایتی که دولت می‌تواند ارائه دهد، «عدم رقابت با بخش خصوصی» است و باید تنها به تدوین سیاست‌های کلان بپردازد. این نگاه نشان می‌دهد که راهکار برون‌رفت از وضعیت فعلی، نه در دخالت‌های دولتی، بلکه در تسهیل‌گری و حمایت از بخش خصوصی خلاصه می‌شود.
راهکارهای عملیاتی برای ایران برای آنکه ایران بتواند از یک بازار «فرصت‌طلبانه» به یک «قطب پایدار» گردشگری سلامت تبدیل شود، نیازمند اقدامات زیر است:
ایجاد نهاد واحد هماهنگ‌کننده: تشکیل یک ستاد مشترک متشکل از وزارت بهداشت، وزارت میراث فرهنگی و بخش خصوصی برای تدوین و اجرای سیاست‌های یکپارچه و حل مشکل دلالان.
شفاف‌سازی و استانداردسازی داخلی: با توجه به موانع موجود در دریافت برخی استانداردهای بین‌المللی، تدوین و اجرای یک نظام اعتباربخشی داخلی قوی و معتبر برای تضمین کیفیت خدمات به گردشگران خارجی ضروری است.
تقویت زیرساخت‌های نرم‌افزاری و دیجیتال: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ارتباطی، رفع مشکلات اینترنت و ایجاد بسترهای آنلاین قابل اعتماد برای بازاریابی و ارائه خدمات پیش و پس از درمان به بیماران خارجی.
تغییر رویکرد بازاریابی: حرکت از تمرکز صرف بر قیمت و بازارهای همسایه به سمت معرفی توانمندی‌های تخصصی ایران در بازارهای با ارزش بالاتر، با الگوبرداری از کره جنوبی.
تحلیل نهایی و جمع‌بندی
گردشگری پزشکی در ایران، صنعتی در تقاطع پتانسیل‌های عظیم و چالش‌های عمیق است. مزیت‌های طبیعی، هزینه پایین و نیروی انسانی متخصص در برابر موانع ساختاری، مدیریتی و خارجی قرار گرفته‌اند. گزارش نشان می‌دهد که مشکل ایران، نه در «نداشتن» استعداد و توانایی، بلکه در «مدیریت کردن» این توانایی‌هاست. ریشه‌کن کردن دلال‌محوری، حل بحران مهاجرت کادر درمان، ایجاد هماهنگی میان نهادهای مسئول و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال، نه تنها برای جذب گردشگر سلامت، بلکه برای بقاء و رشد کل سیستم سلامت کشور حیاتی است. موفقیت در این صنعت، نیازمند یک نگاه سیستمی و یکپارچه است که به جای تمرکز بر آمارهای مقطعی، به حل چالش‌های بنیادین و اعتمادسازی در سطح بین‌المللی بپردازد. تنها در این صورت است که ایران می‌تواند از یک بازار "فرصت‌طلبانه" به یک "قطب پایدار" گردشگری سلامت تبدیل شود و سهم واقعی خود را از این بازار پررونق جهانی به دست آورد.
مطالب مرتبط
ضوابط موزه دسترس پذیر
آزادی سفر از حقوق اساسی بشر است و همه انسان ها حق دارند با هر نوع تفاوت و محدودیت از مکان های گردشگری و موزه ها بهره مند شوند. این بدان معناست که افرا...
مدیریت ریسک در گردشگری سلامت: تحلیل چالش‌ها و فرصت‌های برنامه بیمه‌یی برای بیماران خارجی در ایران
تحلیل چالش های بیمه سفر در گردشگری سلامت ایران، مقایسه با کشورهای پیشرو، آمار ریسک و راهکارهای اصلاحی برای جذب بیماران خارجی با رویکردی تحقیقی و تحلیل...
توسعه گردشگری ایران: چرا هنوز در حال "اختراع چرخ" هستیم؟ (گفتگو با مرتضی ماسوله)
مرتضی ماسوله، رئیس بنیاد ملی توسعه پایدار گردشگری، از چالش های توسعه گردشگری ایران می گوید. چرا با وجود پتانسیل ایرانیان خارج از کشور، هنوز چرخ اختراع...
دیدگاه ها