اخلاق و چالش‌های داده‌های گردشگری در هوش مصنوعی؛ راهکارهای مقابله با سوءاستفاده از داده‌ها

هوش مصنوعی و افق‌های نوین گردشگری در ایران

این گزارش تحلیلی و تحقیقی، به همت "مجله سفرنویسان" و با هدف واکاوی عمیق‌تر ابعاد اخلاقی و چالش‌های ناشی از سوءاستفاده از داده‌های گردشگری در عصر هوش مصنوعی، با تمرکز بر بستر ایران و مقایسه با روندهای جهانی، تهیه شده است. صنعت گردشگری، به عنوان یکی از پویاترین صنایع جهان، در حال تجربه تحولی بنیادین به واسطه هوش مصنوعی است. این فناوری، با قابلیت‌های بی‌نظیر خود در شخصی‌سازی تجربه سفر، بهینه‌سازی فرآیندها و افزایش بهره‌وری، پتانسیل تبدیل سفر از یک تجربه عمومی به یک تجربه فوق‌العاده شخصی‌سازی‌شده را دارد. برای مثال، هوش مصنوعی می‌تواند برنامه‌ریزی سفر را بدون سردرگمی انجام دهد، تجربه‌ای کاملاً شخصی‌سازی‌شده ارائه کند، هتل‌ها و فرودگاه‌ها را هوشمندتر سازد، و حتی به پیش‌بینی و پیشگیری از مشکلات سفر کمک کند. در همین راستا، پلتفرم‌های آنلاین سفر در ایران نیز به سرعت در حال تکامل هستند؛ به طوری که ارزش بازار سفر آنلاین ایران در سال ۲۰۲۴ به ۱.۸۵۶.۳۲ میلیون دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۳ به ۴.۲۹۵.۴۱ میلیون دلار با نرخ رشد مرکب سالانه ۹.۷۷ درصد افزایش یابد. این پلتفرم‌ها از چت‌بات‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، دستیارهای صوتی، و سیستم‌های پرداخت یکپارچه برای شخصی‌سازی برنامه‌های سفر و ارائه هشدارهای قیمتی استفاده می‌کنند. این تحولات، انتظارات گردشگران را به شدت بالا می‌برد و رقابت‌پذیری مقاصد را مستقیماً تحت تأثیر قرار می‌دهد.   

با این حال، این پیشرفت‌ها با یک چالش بنیادین همراه است: "عطش سیری‌ناپذیر" هوش مصنوعی به داده‌ها. این ویژگی ذاتی هوش مصنوعی، تنشی جهانی میان نوآوری و حفظ حریم خصوصی ایجاد می‌کند. در حالی که هوش مصنوعی برای بهبود عملکرد خود به مجموعه‌های عظیم داده‌ها، از جمله اطلاعات شخصی و حساس، نیاز دارد، این وابستگی نگرانی‌های جدی در مورد سوءاستفاده از داده‌ها و عبور از مرزهای اخلاقی را افزایش می‌دهد. برای ایران، این تنش به دلیل محدودیت‌های ژئوپلیتیکی و زیرساختی موجود، تشدید می‌شود. تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران به مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی، پایگاه‌های داده جهانی و سخت‌افزارهای حیاتی مانند پردازنده‌های گرافیکی (GPUs) را محدود کرده است. علاوه بر این، ابزارهای پیشرفته هوش مصنوعی مانند چت‌جی‌پی‌تی و جمینای گوگل برای کاربران ایرانی فیلتر شده‌اند. این محدودیت‌ها، کاربران و کسب‌وکارهای ایرانی را مجبور به استفاده از واسطه‌ها یا راه‌حل‌های جایگزین می‌کند که اغلب با هزینه‌های بالاتر و خطرات بیشتری برای حریم خصوصی و امنیت اطلاعات همراه است. این وضعیت، چالش‌های اخلاقی و حریم خصوصی را در بستر ایران به مراتب پیچیده‌تر و پرمخاطره‌تر می‌سازد.   

چالش‌های اخلاقی و حریم خصوصی داده‌ها در گردشگری هوش مصنوعی ایران: واقعیت‌ها و ابهامات قانونی

حریم خصوصی و عطش داده‌ای هوش مصنوعی

سیستم‌های هوش مصنوعی در صنعت گردشگری برای ارائه خدمات شخصی‌سازی‌شده و بهینه، به حجم عظیمی از داده‌های شخصی کاربران نیاز مبرم دارند. این داده‌ها شامل اطلاعات هویتی، مالی، موقعیت مکانی، و حتی رفتارهای شخصی گردشگران است. جمع‌آوری این داده‌ها بدون رضایت آگاهانه یا شفافیت کافی، می‌تواند منجر به سوءاستفاده، نقض حریم خصوصی و افشای اطلاعات حساس (مانند شماره پاسپورت، جزئیات پرداخت، یا مکان‌های بازدیدشده) شود. این چالش‌ها، یعنی مسائل مربوط به حریم خصوصی و حفاظت از داده‌ها، نه تنها در سطح جهانی، بلکه در بستر ایران نیز به عنوان موانع جدی برای توسعه و اعتماد به هوش مصنوعی در گردشگری مطرح هستند. کارشناسان ایرانی نیز بر این موضوع تأکید کرده‌اند که جمع‌آوری بدون رضایت و سوءاستفاده از داده‌ها برای اهداف تجاری یا تبلیغاتی، از مشکلات اصلی است.   

ماهیت "جعبه سیاه" بسیاری از الگوریتم‌های هوش مصنوعی، که فرآیندهای تصمیم‌گیری داخلی آن‌ها برای کاربران و حتی توسعه‌دهندگان قابل درک نیست ، به نگرانی‌ها درباره سوگیری در تصمیم‌گیری و تداوم سوگیری‌های موجود در داده‌های آموزشی دامن می‌زند. این عدم شفافیت، در کنار فقدان قوانین جامع و منسجم حفاظت از داده‌ها در ایران ، محیطی را برای بروز سوگیری‌های الگوریتمی و کاهش اعتماد کاربران فراهم می‌آورد. هنگامی که کاربران نمی‌توانند نحوه تصمیم‌گیری سیستم‌های هوش مصنوعی یا چگونگی حفاظت از داده‌هایشان را درک کنند، انتظارات فزاینده‌ای برای شفافیت و پاسخگویی ایجاد می‌شود. عدم برآورده شدن این انتظارات، که با نبود سازوکارهای قانونی مؤثر برای جبران خسارت تشدید می‌شود، به فرسایش عمیق اعتماد عمومی منجر می‌گردد. این فقدان اعتماد، خود به مانعی جدی برای پذیرش گسترده و موفقیت بلندمدت ابتکارات هوش مصنوعی در صنعت گردشگری تبدیل می‌شود.   

وضعیت مبهم قوانین و لوایح حفاظت از داده‌ها در ایران

ایران فاقد یک قانون جامع و منسجم برای حفاظت از داده‌های شخصی است که مشابه مقررات عمومی حفاظت از داده اتحادیه اروپا (GDPR) باشد. قوانین موجود مانند اصل ۲۵ قانون اساسی، قانون تجارت الکترونیکی (۱۳۸۲) و قانون جرایم رایانه‌ای (۱۳۸۸) به صورت پراکنده به حریم خصوصی اشاره دارند، اما به طور خاص برای تنظیم پردازش داده‌های دیجیتال در عصر هوش مصنوعی طراحی نشده‌اند. این پراکندگی و ناکافی بودن قوانین، به عدم انسجام قانونی منجر شده و به موضوعات مدرن مانند هوش مصنوعی، داده‌های بزرگ، یا حق فراموشی (حذف داده‌ها از مدل‌های AI) نمی‌پردازد.   

در سال‌های اخیر، لایحه‌های متعددی برای رفع این خلأ قانونی مطرح شده‌اند. از سال ۱۳۹۶، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات پیش‌نویسی برای "لایحه صیانت و حفاظت از داده‌های شخصی" تهیه کرده که شباهت‌هایی به GDPR دارد، از جمله الزام به رضایت صریح برای پردازش داده‌های حساس. همچنین، در سال ۱۴۰۰، طرح "حمایت و حفاظت از داده‌ها و اطلاعات شخصی" در مجلس اعلام وصول شد. این طرح شامل الزاماتی نظیر ذخیره‌سازی داده‌های شخصی اتباع ایرانی تنها در مراکز داده داخلی یا مراکز خارجی مورد تأیید مراجع صلاحیت‌دار، گواهی‌دهی پردازنده‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، و مسئولیت مستقل کنترل‌گران و پردازش‌گران در قبال نقض تعهدات است. با این حال، این لوایح به دلایل مختلف از جمله تغییرات دولت، اختلافات سیاسی، پیچیدگی‌های فنی، عدم انسجام قانونی، نبود تعریف دقیق از مفاهیم کلیدی (مانند «داده‌های حساس» یا «رضایت آگاهانه») و نبود اجماع، هنوز به تصویب نهایی نرسیده‌اند.   

این وضعیت نشان‌دهنده یک تضاد آشکار است. سیاست‌گذاران ایران هدف‌گذاری کرده‌اند که کشور در عرصه هوش مصنوعی در زمره ۱۰ کشور برتر دنیا قرار گیرد. در همین راستا، در ابتدای سال ۲۰۲۵، ایران ۱۱۵ میلیون دلار به تحقیق و توسعه هوش مصنوعی اختصاص داده و در ۱۵ مارس ۲۰۲۵، نمونه اولیه پلتفرم ملی هوش مصنوعی خود را رونمایی کرده است. رتبه ایران در شاخص آمادگی هوش مصنوعی آکسفورد اینسایت در سال ۲۰۲۴ نیز سه پله صعود کرده و به جایگاه ۹۱ از میان ۱۸۸ کشور رسیده است. با این حال، در بخش "حکمرانی و اخلاق" این شاخص، ایران با امتیاز ۰.۰۶۴، وضعیت بسیار نامطلوبی دارد و این بخش، پایین‌ترین امتیاز را در میان سه رکن اصلی (دولت، بخش فناوری، داده و زیرساخت) برای ایران به ارمغان آورده است. این شکاف عمیق میان جاه‌طلبی‌های فناورانه و واقعیت حکمرانی و قانون‌گذاری، نشان‌دهنده یک کسری بحرانی در زیرساخت‌های حقوقی و اخلاقی است که می‌تواند پایداری و اعتمادپذیری اکوسیستم هوش مصنوعی کشور، به ویژه در بخش‌های داده‌محور مانند گردشگری، را تضعیف کند.   

فقدان نهاد نظارتی مستقل و آگاهی عمومی پایین

برخلاف مدل‌های جهانی مانند GDPR که نهادهای نظارتی مستقل و قدرتمند (مانند هیئت حفاظت از داده‌های اروپا - EDPB) برای نظارت بر حفاظت داده‌ها دارند، ایران فاقد چنین نهاد جامعی است. این فقدان نهاد مستقل به این معناست که مکانیسم قوی و بی‌طرفی برای اطمینان از رعایت قوانین حفاظت از داده‌ها، بررسی نقض‌ها، یا ارائه راهکار مؤثر برای افرادی که حقوق حریم خصوصی‌شان نقض شده، وجود ندارد. در کنار این خلأ نهادی، سطح آگاهی عمومی و سازمانی درباره اهمیت حفاظت از داده‌ها در ایران پایین است. این کمبود آگاهی به این معنی است که هم افراد و هم کسب‌وکارها ممکن است به طور کامل از حقوق و مسئولیت‌های خود در قبال حریم خصوصی داده‌ها مطلع نباشند.   

این ترکیب از فقدان نهاد نظارتی مستقل و آگاهی عمومی پایین، یک آسیب‌پذیری سیستمی ایجاد می‌کند. حتی در صورت تصویب قوانین حفاظت از داده‌ها، اجرای عملی و نظارت بر آن‌ها به شدت با مشکل مواجه خواهد شد. این وضعیت، محیطی را فراهم می‌آورد که در آن نقض داده‌ها و سوءاستفاده از آن‌ها نه تنها محتمل‌تر می‌شود، بلکه در صورت وقوع، به طور مؤثر مورد رسیدگی قرار نمی‌گیرد یا جبران نمی‌شود. این عدم پاسخگویی و جبران خسارت، به نوبه خود، اعتماد عمومی به خدمات دیجیتال را به شدت کاهش می‌دهد. برای صنعتی مانند گردشگری که ذاتاً به جمع‌آوری و پردازش داده‌های حساس از مسافران داخلی و خارجی متکی است، این آسیب‌پذیری حیاتی است. فقدان اعتماد به نحوه مدیریت داده‌ها می‌تواند گردشگران خارجی و کسب‌وکارهای بین‌المللی را از همکاری بازدارد و بر رشد اقتصادی (که بازار سفر آنلاین ایران در سال ۲۰۲۴ به ۱.۸۵۶.۳۲ میلیون دلار رسیده است ) تأثیر منفی بگذارد. همچنین، این وضعیت مانعی جدی برای ادغام پلتفرم‌های گردشگری ایرانی با سیستم‌های جهانی است که استانداردهای بالای حفاظت از داده‌ها را طلب می‌کنند.   

سوءاستفاده از داده‌ها و تهدیدات سایبری: ابعاد پنهان و هزینه‌های آشکار

سوءاستفاده از هوش مصنوعی و داده‌ها در مقیاس جهانی و ملی

هوش مصنوعی، شمشیری دولبه است؛ در حالی که می‌تواند امنیت سایبری را تقویت کند (به عنوان مثال، شرکت IBM ادعا می‌کند هوش مصنوعی می‌تواند هزینه‌های کلاهبرداری را تا ۹۰ درصد کاهش دهد و از فیشینگ و بدافزارها پیشگیری کند )، افراد خرابکار نیز می‌توانند از آن برای پیشبرد اهداف مجرمانه مانند جستجو در مجموعه‌های عظیم داده‌ها و طراحی حملات سایبری قدرتمند استفاده کنند. این قابلیت دوگانه هوش مصنوعی، نگرانی‌ها را در مورد سوءاستفاده‌های احتمالی از آن افزایش می‌دهد.   

در یک گزارش تکان‌دهنده که در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۵ منتشر شد، گروه اطلاعات تهدید گوگل (GTIG) اعلام کرد که ایران با ۷۵ درصد از کل موارد شناسایی شده، پیشروترین بازیگر دولتی در سوءاستفاده مخرب از دستیار هوش مصنوعی Gemini برای جنگ سایبری و اطلاعاتی بوده و از چین، روسیه و کره شمالی پیشی گرفته است. این گزارش افشا می‌کند که بیش از ۱۰ گروه سایبری ایرانی، از جمله APT42 (که ۳۰ درصد از تهدیدات سایبری مبتنی بر هوش مصنوعی ایران را به خود اختصاص داده)، از Gemini برای کمپین‌های فیشینگ، شناسایی سازمان‌های دفاعی، تحقیق آسیب‌پذیری‌ها، مهندسی اجتماعی، تولید محتوا، ترجمه و انتشار پروپاگاندا استفاده کرده‌اند. حتی APT42 برای تحقیق در مورد سیستم‌های دفاع هوایی آمریکا و اسرائیل از Gemini بهره برده است. با وجود ادعای گوگل مبنی بر جلوگیری سازوکارهای ایمنی Gemini از تولید محتوای کاملاً مخرب، تلاش‌هایی برای دور زدن فیلترهای امنیتی با استفاده از دستورات "جیل‌بریک" عمومی صورت گرفته است.   

این گزارش گوگل، تضاد شدیدی را میان اهداف اعلام شده ایران برای بهره‌برداری از هوش مصنوعی در توسعه گردشگری و حفظ میراث فرهنگی و نقش برجسته آن در فعالیت‌های مخرب هوش مصنوعی نشان می‌دهد. وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در ۱۷ دی ۱۴۰۳ (۶ ژانویه ۲۰۲۵) از ایجاد تشکیلات مستقلی زیر نظر وزیر برای مدیریت هوش مصنوعی در این وزارتخانه خبر داد و تأکید کرد که از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان برای توسعه گردشگری و صنایع دستی بهره‌برداری خواهد شد. همچنین، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در ۲ دی ۱۴۰۳ (۲۳ دسامبر ۲۰۲۴) اعلام کرد که تنظیم‌گری حوزه داده، سرویس و هوش مصنوعی دستور کار اصلی این وزارتخانه در دولت چهاردهم خواهد بود. با این حال، گزارش گوگل سوالات جدی درباره انسجام استراتژی ملی هوش مصنوعی، اثربخشی کنترل‌های داخلی و فلسفه اخلاقی زیربنای توسعه و استقرار هوش مصنوعی در کشور ایجاد می‌کند. این وضعیت، حتی اگر فعالیت‌های مخرب مستقیماً داده‌های گردشگری را هدف قرار ندهند، نشان‌دهنده قابلیت و تمایل به سوءاستفاده از هوش مصنوعی برای اهداف غیرقانونی است. این قابلیت می‌تواند به راحتی به سمت داده‌های حساس گردشگری هدایت شود، به ویژه با توجه به آسیب‌پذیری‌های موجود ناشی از فقدان قوانین قوی حفاظت از داده‌ها و زیرساخت‌های امنیت سایبری توسعه‌نیافته. چنین گزارش‌های بین‌المللی، ناگزیر به ایجاد برداشت منفی منجر شده و می‌تواند گردشگران خارجی، کسب‌وکارهای بین‌المللی گردشگری و سرمایه‌گذاری‌های خارجی حیاتی را منصرف سازد و در نتیجه، اهداف توسعه گردشگری را تضعیف کند.   

هزینه‌های مالی نقض داده‌ها در صنعت گردشگری

صنعت گردشگری و مهمان‌نوازی به دلیل جمع‌آوری و پردازش حجم بالای داده‌های حساس مشتریان (شامل نام، آدرس، تاریخ تولد، اطلاعات کارت اعتباری و گذرنامه) به شدت در برابر حملات سایبری آسیب‌پذیر است. این آسیب‌پذیری با افزایش پیچیدگی حملات سایبری که اکنون توسط ابزارهای هوش مصنوعی تقویت می‌شوند، تشدید شده است.   

میانگین هزینه جهانی یک نقض داده در سال ۲۰۲۴ به ۴.۸۸ میلیون دلار رسید که ۱۰ درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته است. پیش‌بینی می‌شود هزینه‌های مرتبط با جرایم سایبری تا سال ۲۰۲۹ به ۱۵.۶۳ تریلیون دلار در سطح جهانی برسد. در صنعت مهمان‌نوازی، میانگین هزینه هر نقض داده در سال ۲۰۲۴ به ۳.۸۲ میلیون دلار افزایش یافت که ۱۳.۷ درصد رشد نسبت به سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد. این افزایش، بیش از میانگین افزایش هزینه نقض داده در تمامی صنایع (۷ درصد) است. این روند صعودی در هزینه‌ها به طور مستقیم با پیچیدگی فزاینده حملات سایبری مرتبط است که اکنون توسط ابزارهای هوش مصنوعی تقویت می‌شوند.   

بر اساس گزارش‌ها، ۳۱ درصد از کسب‌وکارهای مهمان‌نوازی تجربه نقض داده داشته‌اند و از این میان، ۸۹ درصد با نقض‌های مکرر مواجه بوده‌اند. این آمار نشان‌دهنده آسیب‌پذیری مداوم و نیاز مبرم به سرمایه‌گذاری بیشتر در امنیت سایبری است. خطای انسانی (که ۶۰ درصد از کل نقض‌ها را در سال ۲۰۲۵ به خود اختصاص داده است) و سیستم‌های امنیتی قدیمی و وصله نشده، از دلایل اصلی نقض داده‌ها در سطح جهانی هستند. برای ایران، این روند جهانی با چالش‌های داخلی تشدید می‌شود. زیرساخت‌های امنیت سایبری کشور هنوز به طور کامل توسعه‌نیافته است و استفاده از واسطه‌ها برای دسترسی به ابزارهای هوش مصنوعی خارجی به دلیل تحریم‌ها و فیلترینگ، خطرات امنیتی و حریم خصوصی را افزایش می‌دهد. این عوامل، محیطی پرخطر ایجاد می‌کنند که در آن هزینه‌های مالی و اعتباری ناشی از نقض داده‌ها می‌تواند به طور نامتناسبی شدید باشد. در حالی که آمار دقیقی از هزینه‌های نقض داده در صنعت گردشگری ایران در سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ در دست نیست، اما با توجه به افزایش ارزش بازار سفر آنلاین ایران و آسیب‌پذیری‌های زیرساختی، این ریسک‌ها قابل توجه هستند. فقدان شفافیت مالی در برخی بخش‌ها نیز می‌تواند ارزیابی دقیق این هزینه‌ها را دشوار سازد.   

راهکارهای مقابله با سوءاستفاده از داده‌ها و ارتقای حکمرانی اخلاقی هوش مصنوعی در گردشگری

مقابله با چالش‌های اخلاقی و سوءاستفاده از داده‌ها در هوش مصنوعی، به ویژه در صنعت گردشگری ایران، نیازمند یک رویکرد چندوجهی و فوری است. این راهکارها باید شامل توسعه چارچوب‌های قانونی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، افزایش آگاهی عمومی و همکاری‌های بین‌المللی باشد.

توسعه چارچوب‌های قانونی و نهادهای نظارتی

ایران باید فوراً به سمت تدوین و تصویب یک قانون جامع و منسجم حفاظت از داده‌های شخصی حرکت کند که مشابه مقررات عمومی حفاظت از داده اتحادیه اروپا (GDPR) باشد. این قانون باید شامل تعریف دقیق مفاهیم کلیدی مانند «داده‌های حساس» و «رضایت آگاهانه» باشد و چارچوب‌های روشنی برای جمع‌آوری، ذخیره‌سازی، پردازش و استفاده از داده‌ها، به ویژه در سیستم‌های هوش مصنوعی، ارائه دهد. علاوه بر این، ایجاد یک نهاد نظارتی مستقل و قدرتمند برای حفاظت از داده‌ها، مشابه هیئت حفاظت از داده‌های اروپا (EDPB)، حیاتی است. این نهاد باید دارای اختیارات کافی برای نظارت، اعمال قوانین، بررسی تخلفات و تضمین پاسخگویی باشد.   

اصول اخلاقی هوش مصنوعی، مانند شفافیت، پاسخگویی، انصاف و حفاظت از حریم خصوصی، باید در تمامی مراحل چرخه عمر سیستم‌های هوش مصنوعی در گردشگری به صورت "حریم خصوصی در طراحی" (Privacy-by-Design) گنجانده شوند. این به معنای ادغام ملاحظات حریم خصوصی از همان مراحل اولیه طراحی و توسعه فناوری است. همچنین، اتخاذ "مدل‌های حکمرانی چابک" (Agile Governance Models) برای مواجهه با ماهیت پویا و در حال تغییر مقررات هوش مصنوعی در سطح جهانی ضروری است.   

سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های امنیت سایبری و فناوری‌های پیشرفته

ضعف مشهود در زیرساخت‌های هوش مصنوعی ایران، شامل شبکه‌های داده پرسرعت، قدرت محاسباتی، قابلیت‌های ذخیره‌سازی، مدل‌های بنیادی هوش مصنوعی و چارچوب‌های نرم‌افزاری، باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. سرمایه‌گذاری قابل توجه در توسعه مراکز داده داخلی و خدمات رایانش ابری برای کاهش وابستگی به زیرساخت‌های خارجی و افزایش امنیت داده‌ها ضروری است.   

همچنین، باید در "فناوری‌های افزایش‌دهنده حریم خصوصی" (Privacy-Enhancing Technologies - PETs) مانند حریم خصوصی دیفرانسیلی و یادگیری فدرال سرمایه‌گذاری شود. این فناوری‌ها می‌توانند به پردازش داده‌ها بدون افشای اطلاعات شخصی کمک کنند. استفاده از راه‌حل‌های امنیتی مبتنی بر هوش مصنوعی نیز می‌تواند در پیشگیری از حملات سایبری و کلاهبرداری مؤثر باشد. برای مثال، ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند هزینه‌های کلاهبرداری را تا ۹۰ درصد کاهش دهند و از فیشینگ و بدافزارها پیشگیری کنند.   

افزایش آگاهی عمومی و آموزش تخصصی

سطح پایین آگاهی عمومی و سازمانی درباره اهمیت حفاظت از داده‌ها در ایران باید از طریق کمپین‌های آموزشی گسترده و برنامه‌های آگاهی‌بخشی هدفمند ارتقا یابد. این آموزش‌ها باید هم کاربران را در مورد حقوق خود و نحوه محافظت از داده‌هایشان آگاه سازد و هم شرکت‌ها را به رعایت اصول حریم خصوصی و استانداردهای امنیتی تشویق کند.   

علاوه بر این، آموزش تخصصی برای توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی، کارشناسان امنیت سایبری و مدیران در صنعت گردشگری ضروری است. این آموزش‌ها باید شامل اخلاق هوش مصنوعی، حکمرانی داده‌ها و بهترین شیوه‌های امنیت سایبری باشد. نظریه‌هایی مانند "نظریه قابلیت انسانی" (Human Capability Theory) می‌توانند چارچوبی برای ارزیابی چگونگی تأثیر هوش مصنوعی بر فرصت‌ها و آزادی‌های افراد در جامعه ارائه دهند و بر اهمیت حفظ حریم خصوصی برای تحقق پتانسیل کامل افراد تأکید کنند.   

همکاری‌های بین‌المللی و بومی‌سازی استانداردها

ایران باید به طور فعال در گفت‌وگوها و همکاری‌های بین‌المللی در زمینه اخلاق و حکمرانی هوش مصنوعی شرکت کند. پذیرش و بومی‌سازی استانداردهای بین‌المللی مانند اصول هوش مصنوعی OECD (که در سال ۲۰۱۹ تصویب و در ۲۰۲۴ به‌روزرسانی شد و بر حقوق بشر، ارزش‌های دموکراتیک، شفافیت و امنیت تأکید دارد ) و توصیه‌های سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) در مورد گردشگری اخلاقی و مسئولانه، می‌تواند به ارتقای جایگاه ایران در این حوزه کمک کند.   

با توجه به تحریم‌های بین‌المللی که دسترسی ایران به مدل‌های هوش مصنوعی پیشرفته و پایگاه‌های داده جهانی را محدود می‌کند ، همکاری با متخصصان حقوقی بین‌المللی و تنظیم‌گران برای ناوبری در این چشم‌انداز پیچیده و توسعه چارچوب‌های منطقه‌ای خاص برای حفاظت از داده‌ها ضروری است. همچنین، باید بر ذخیره‌سازی داده‌ها در مراکز داده واقع در قلمرو حاکمیتی جمهوری اسلامی ایران یا مراکز داده خارجی مورد تأیید مراجع صلاحیت‌دار تمرکز شود.   

نتیجه‌گیری: چشم‌انداز آینده و ضرورت اقدام فوری

صنعت گردشگری ایران در آستانه یک تحول عظیم قرار دارد که توسط هوش مصنوعی هدایت می‌شود. پتانسیل این فناوری برای شخصی‌سازی بی‌سابقه تجربیات سفر، بهینه‌سازی عملیات و افزایش بهره‌وری، می‌تواند افق‌های جدیدی را برای رشد اقتصادی و جذب گردشگر باز کند. بازار سفر آنلاین ایران که در سال ۲۰۲۴ به ۱.۸۵۶.۳۲ میلیون دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۳ به ۴.۲۹۵.۴۱ میلیون دلار افزایش یابد ، گواهی بر این پتانسیل است. با این حال، این پیشرفت‌ها با چالش‌های اخلاقی و حریم خصوصی داده‌ها گره خورده است که در صورت عدم رسیدگی صحیح، می‌تواند به تضعیف اعتماد عمومی و زیان‌های مالی قابل توجه منجر شود.   

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که ایران با وجود جاه‌طلبی‌های فناورانه و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه (مانند اختصاص ۱۱۵ میلیون دلار به تحقیق و توسعه هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۵ و رونمایی از پلتفرم ملی هوش مصنوعی )، در زمینه حکمرانی و اخلاق هوش مصنوعی به شدت عقب‌مانده است. رتبه بسیار پایین ۰.۰۶۴ در شاخص "مقررات و اخلاق آمادگی هوش مصنوعی" و عدم تصویب قوانین جامع حفاظت از داده‌ها پس از سال‌ها تلاش ، نشان‌دهنده یک کسری بحرانی در این حوزه است. این وضعیت، در کنار گزارش‌های بین‌المللی مبنی بر نقش برجسته ایران در سوءاستفاده‌های مخرب از هوش مصنوعی و آسیب‌پذیری فزاینده صنعت گردشگری در برابر نقض داده‌ها (که میانگین هزینه جهانی آن در سال ۲۰۲۴ به ۴.۸۸ میلیون دلار رسیده است )، یک محیط پرریسک را ایجاد می‌کند.   

برای تحقق پتانسیل کامل هوش مصنوعی در گردشگری ایران و جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی، اقدام فوری و هماهنگ ضروری است. این اقدامات باید شامل موارد زیر باشد: ۱. تصویب و اجرای قوانین جامع حفاظت از داده‌ها: تدوین و تصویب یک قانون واحد و منسجم مشابه GDPR که شفافیت، رضایت آگاهانه و پاسخگویی را تضمین کند. ۲. ایجاد نهاد نظارتی مستقل: تأسیس یک سازمان مستقل و قدرتمند برای نظارت بر اجرای قوانین حفاظت از داده‌ها و رسیدگی به شکایات. ۳. سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌ها و امنیت سایبری: تقویت زیرساخت‌های داده‌ای، توسعه مراکز داده داخلی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های افزایش‌دهنده حریم خصوصی و راه‌حل‌های امنیتی مبتنی بر هوش مصنوعی. ۴. افزایش آگاهی و آموزش: اجرای برنامه‌های گسترده آگاهی‌بخشی برای عموم مردم و آموزش تخصصی برای فعالان صنعت و توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی. ۵. همکاری‌های بین‌المللی و بومی‌سازی استانداردها: مشارکت فعال در گفت‌وگوهای جهانی، پذیرش اصول اخلاقی بین‌المللی هوش مصنوعی و بومی‌سازی آن‌ها با در نظر گرفتن ملاحظات داخلی.

بدون این اقدامات بنیادین، پیشرفت‌های فناورانه ممکن است به جای ایجاد مزیت، به آسیب‌پذیری‌های جدیدی منجر شوند و اعتماد عمومی را بیش از پیش تضعیف کنند. آینده گردشگری ایران در عصر هوش مصنوعی، نه تنها به نوآوری‌های تکنولوژیک، بلکه به توانایی کشور در ایجاد یک چارچوب اخلاقی و حقوقی قوی و قابل اعتماد برای مدیریت داده‌ها بستگی دارد. این یک نقطه عطف حیاتی است که نیازمند تصمیم‌گیری‌های شجاعانه و اقدامات قاطعانه از سوی تمامی ذینفعان دولتی و خصوصی است.