تندرستی یا درمان؟

 چرا ایران برای جذب بازار ۷ تریلیون دلاری، به سمت طب سنتی و آبگرم‌ها خیز برمی‌دارد

چکیده اجرایی

صنعت گردشگری سلامت در مقیاس جهانی در حال گذار از یک مفهوم کلی به سوی بازاری دوگانه و کاملاً تفکیک‌شده است: «گردشگری درمانی» (Medical Tourism) که بر مداخله پزشکی برای رفع بیماری متمرکز است و «گردشگری تندرستی» (Wellness Tourism) که رویکردی پیشگیرانه و مبتنی بر سبک زندگی دارد. بر اساس جدیدترین داده‌های سال ۲۰۲۴، اقتصاد جهانی تندرستی با ارزشی بالغ بر ۶.۸ تریلیون دلار، اکنون از صنایع عظیمی همچون فناوری اطلاعات و ورزش پیشی گرفته است. این گزارش که برای وب‌سایت تخصصی «سفرنویسان» تهیه شده است، با اتکا به منابع معتبر بین‌المللی و داده‌های داخلی سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵، به تشریح دقیق این دو حوزه می‌پردازد.

ایران با جذب حدود ۱.۲ میلیون گردشگر سلامت در سال ۲۰۲۴، جایگاه خود را به عنوان یک قطب منطقه‌ای در حوزه درمانی تثبیت کرده است، اما تحلیل‌ها نشان می‌دهد که ظرفیت‌های عظیم کشور در حوزه تندرستی—از چشمه‌های آب گرم سرعین تا حمام‌های تاریخی و طب سنتی ایرانی—همچنان به عنوان یک منبع اقتصادی بکر باقی مانده است. این سند راهبردی، ضمن تبیین دقیق تفاوت‌های ماهوی و اقتصادی این دو بخش، به آسیب‌شناسی چالش‌های موجود (نظیر تحریم‌های بانکی و ضعف برندینگ) پرداخته و نقشه‌ی راهی برای گذار از مدل تک‌بعدی «درمان‌محور» به مدل جامع «سلامت‌محور» ارائه می‌دهد.

 مبانی نظری و چارچوب مفهومی: کالبدشکافی طیف سلامت در سفر

برای درک عمیق دینامیک‌های حاکم بر بازار، ابتدا باید از تعاریف سطحی عبور کرد و به واکاوی دقیق تفاوت‌های فلسفی، عملیاتی و اقتصادی میان دو زیرمجموعه اصلی صنعت گردشگری سلامت پرداخت. اغتشاش مفهومی و استفاده جایگزین از واژگان «مدیکال» و «ولنس» یکی از موانع اصلی در سیاست‌گذاری صحیح و بازاریابی هدفمند در ایران بوده است.

دوگانگی درمان و پیشگیری: تحلیل پارادایم‌ها

موسسه جهانی تندرستی (GWI) سلامت را نه به عنوان یک نقطه ثابت، بلکه به صورت یک طیف پیوسته تعریف می‌کند. در یک سوی این طیف، پارادایم پزشکی قرار دارد که رویکردی واکنشی (Reactive) به بیماری دارد، و در سوی دیگر، پارادایم تندرستی است که رویکردی کنش‌گرا (Proactive) به کیفیت زندگی دارد.

گردشگری درمانی (Medical Tourism): مدل واکنشی و نیاز-محور

گردشگری درمانی به سفر افرادی اطلاق می‌شود که با هدف اصلی دریافت خدمات پزشکی، جراحی یا درمانی به مقصدی خارج از محل سکونت خود سفر می‌کنند. در این مدل، مسافر پیش از آنکه «گردشگر» باشد، یک «بیمار» است. محرک‌های اصلی در این حوزه اغلب فشارهای اقتصادی (هزینه کمتر در مقصد)، عدم دسترسی به تکنولوژی یا تخصص خاص در مبدأ، و یا زمان‌های انتظار طولانی در کشور خود است.

• ماهیت خدمات: این بخش شامل طیف وسیعی از خدمات تهاجمی و غیرتهاجمی پزشکی است، از جراحی‌های پیچیده قلب و ارتوپدی گرفته تا درمان‌های زیبایی، دندانپزشکی، پیوند اعضا و درمان ناباروری.

• شاخص‌های موفقیت: در این حوزه، موفقیت با معیارهای کمی و کلینیکی سنجیده می‌شود: نرخ موفقیت جراحی، استانداردهای ایمنی بیمار، گواهینامه‌های اعتباربخشی بین‌المللی (مانند JCI) و سرعت بهبودی پس از عمل.

• پروفایل اقتصادی: اگرچه هزینه هر مداخله در این بخش بالاست، اما تکرار سفر برای همان هدف معمولاً پایین است. گردشگر درمانی معمولاً به دنبال کوتاه‌ترین زمان اقامت ممکن برای انجام پروسه و بازگشت به خانه است، مگر اینکه دوره نقاهت نیازمند ماندگاری باشد.

گردشگری تندرستی (Wellness Tourism): مدل کنش‌گرا و انتخاب-محور

در مقابل، گردشگری تندرستی به سفری اطلاق می‌شود که با انگیزه حفظ یا ارتقای سلامت شخصی و کیفیت زندگی انجام می‌شود. این نوع گردشگری مبتنی بر «انتخاب» است و نه «نیاز» اضطراری. گردشگر تندرستی فردی سالم است که به دنبال پیشگیری از بیماری، کاهش استرس، سم‌زدایی دیجیتال، و بازیابی تعادل روحی و جسمی است.

• ماهیت خدمات: فعالیت‌ها در این حوزه شامل یوگا، مدیتیشن، استفاده از چشمه‌های آب گرم (Balneotherapy)، ماساژهای درمانی، برنامه‌های تغذیه‌ای ارگانیک، و کارگاه‌های مدیریت استرس است.

• شاخص‌های موفقیت: معیارهای موفقیت در اینجا کیفی و ذهنی هستند: احساس جوانی، آرامش ذهنی، بهبود کیفیت خواب، و تغییرات مثبت در سبک زندگی بلندمدت.

• پروفایل اقتصادی: این گردشگران تمایل به اقامت طولانی‌تر و تکرار سفر دارند. آنها بخش قابل توجهی از بودجه سفر را صرف اقامتگاه‌های لوکس، غذاهای سالم، و تجربیات جانبی می‌کنند.

تحلیل تطبیقی اقتصاد جهانی سلامت (۲۰۲۳-۲۰۲۴)

بررسی آمارهای جهانی نشان‌دهنده رشد نامتوازن اما پرشتاب هر دو بخش است. درک این اعداد برای فعالان صنعت گردشگری ایران جهت شناسایی بازارهای هدف حیاتی است.

جدول ۱: مقایسه شاخص‌های اقتصادی بخش‌های تندرستی و درمانی در مقیاس جهانی

روندهای نوین: ظهور "Softcare" و سازگاری اقلیمی

داده‌های سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که رفتار مصرف‌کننده در حال تغییر بنیادین است. نشست جهانی تندرستی (GWS) از ظهور مفهوم "Softcare" خبر داده است؛ رویکردی که در تضاد با رژیم‌های سخت‌گیرانه و پرفشار سلامتی گذشته، بر مهربانی با خود، کاهش استرس، و تجربیات احساسی و ساده‌تر تمرکز دارد. این روند برای ایران که فرهنگی غنی در مهمان‌نوازی و آرامش‌بخشی دارد، یک فرصت طلایی است.

علاوه بر این، مفهوم "تندرستی سازگار با اقلیم" (Climate-Adaptive Wellness) در حال شکل‌گیری است. با گرمایش جهانی، گردشگران به دنبال مقاصدی با آب‌وهوای خنک‌تر ("Cool-cations") و درمان‌هایی هستند که دمای مرکزی بدن را تنظیم کند. مناطق کوهستانی ایران مانند دامنه‌های سبلان و دماوند می‌توانند پاسخی استراتژیک به این نیاز جهانی باشند.

 گردشگری درمانی در ایران: تحلیل وضعیت موجود و مزیت‌های رقابتی

ایران در حال حاضر یکی از بازیگران قدرتمند منطقه‌ای در حوزه گردشگری درمانی است. این جایگاه حاصل ترکیب زیرساخت‌های پزشکی پیشرفته، تخصص بالای پزشکان، و کاهش شدید ارزش پول ملی است که هزینه‌های درمان را برای اتباع خارجی به پایین‌ترین سطح جهانی رسانده است.

 تحلیل آماری بازار و جریان‌های ورودی

در سال ۲۰۲۴، ایران میزبان حدود ۷.۴ میلیون گردشگر خارجی بود که از این تعداد، ۱.۲ میلیون نفر با هدف اصلی دریافت خدمات درمانی و سلامت وارد کشور شده‌اند.این آمار نشان می‌دهد که تقریبا ۱۶ درصد از کل ورودی‌های گردشگری ایران را گردشگران سلامت تشکیل می‌دهند، نسبتی که در مقیاس جهانی بسیار قابل توجه است.

• درآمدزایی: برآوردها نشان می‌دهد که این بخش در سال ۲۰۲۳-۲۰۲۴ درآمدی بالغ بر ۲ میلیارد دلار برای کشور ایجاد کرده است. میانگین هزینه‌کرد هر گردشگر سلامت بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ دلار تخمین زده می‌شود که ارزآوری قابل توجهی نسبت به گردشگران معمولی دارد.

• بازارهای مبدأ: جریان گردشگری سلامت ایران به شدت منطقه‌ای است. بیش از ۸۰ درصد بیماران خارجی از کشورهای همسایه، به ویژه عراق (بزرگترین بازار)، افغانستان، عمان، پاکستان و ترکیه می‌آیند.

• اهداف برنامه هفتم توسعه: وزارت بهداشت و وزارت میراث فرهنگی در یک همسویی استراتژیک، هدف‌گذاری کرده‌اند تا پایان برنامه هفتم توسعه، درآمد حاصل از گردشگری سلامت را به ۶ میلیارد یورو رسانده و سالانه میزبان ۲ میلیون گردشگر سلامت باشند.

قطب‌های تخصصی و مزیت‌های درمانی

ایران در چندین حوزه تخصصی پزشکی، نه تنها در منطقه بلکه در سطح جهانی دارای شهرت و اعتبار است. این تخصص‌ها عبارتند از:

جراحی‌های زیبایی و پلاستیک

ایران به طور غیررسمی به عنوان "پایتخت جراحی بینی جهان" شناخته می‌شود. حجم بالای جراحی‌های راینوپلاستی (Rhinoplasty) باعث شده است جراحان ایرانی تجربه‌ای کم‌نظیر در این زمینه کسب کنند. هزینه این عمل در ایران بین ۴۰ تا ۸۰ درصد کمتر از ترکیه، اروپا و آمریکاست، در حالی که کیفیت نتایج اغلب برابری می‌کند یا برتر است. این مزیت قیمتی و کیفی، بیمارانی را حتی از کشورهای غربی و استرالیا به ایران می‌کشاند.

 درمان ناباروری (IVF)

درمان ناباروری یکی دیگر از ستون‌های گردشگری درمانی ایران است. مرکز ناباروری یزد به عنوان قطب علمی این حوزه در خاورمیانه شناخته می‌شود. قوانین فقهی و حقوقی ایران که اجازه استفاده از تکنولوژی‌های کمک‌باروری (ART) و رحم جایگزین را تحت شرایط خاص می‌دهد، در کنار هزینه‌های بسیار پایین (بین ۲۵۰۰ تا ۴۵۰۰ دلار برای هر سیکل کامل)، ایران را به مقصدی جذاب برای زوج‌های نابارور از کشورهای اسلامی و منطقه تبدیل کرده است.

چشم‌پزشکی و پیوند اعضا

بیمارستان‌های تخصصی در شیراز (مانند بیمارستان نمازی) و تهران در زمینه پیوند اعضا (کبد، کلیه) و جراحی‌های پیچیده چشم (پیوند قرنیه، لازک) شهرت بین‌المللی دارند. ایران یکی از معدود کشورهای منطقه است که پیوند اعضا در آن با حجم بالا و استانداردهای جهانی انجام می‌شود.

زیرساخت‌ها و چارچوب IPD

برای ساماندهی این حجم از بیماران، وزارت بهداشت دپارتمان‌های پذیرش بیماران بین‌الملل (IPD) را در بیمارستان‌ها الزامی کرده است. تعداد بیمارستان‌های دارای مجوز IPD از ۱۳۰ مرکز در ابتدای دولت سیزدهم به بیش از ۲۸۰ مرکز در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است.

• وظایف IPD: این دپارتمان‌ها موظف به ارائه خدمات ترجمه، پذیرش سریع (VIP)، و بخش‌های بستری اختصاصی با استانداردهای هتلینگ برای بیماران خارجی هستند.

• شهرهای کانونی:

  • تهران: مرکز جراحی‌های عمومی، سرطان‌شناسی و تشخیص‌های پیشرفته.

  • مشهد: قطب چشم‌پزشکی، قلب و عروق و جراحی‌های عمومی، با تکیه بر گردشگری زیارتی (زائران حرم امام رضا (ع)).

  • شیراز: مشهور به پیوند اعضا و جراحی‌های زیبایی.

  • یزد: مرکز تخصصی درمان ناباروری و قلب.

گردشگری تندرستی در ایران: گنجینه‌ای پنهان در انتظار کشف

برخلاف بخش درمانی که ساختاریافته و فعال است، بخش گردشگری تندرستی ایران علیرغم پتانسیل‌های عظیم طبیعی و تاریخی، همچنان توسعه‌نیافته باقی مانده است. ایران "سخت‌افزار" لازم (منابع طبیعی) را دارد، اما در "نرم‌افزار" (برندینگ، استانداردسازی خدمات، و بازاریابی) دچار ضعف جدی است.

دارایی‌های طبیعی: هیدروتراپی و طبیعت‌درمانی

ایران از نظر منابع آب‌گرم و معدنی یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان است که پایه اصلی "گردشگری سلامت مبتنی بر طبیعت" را تشکیل می‌دهد.

 سرعین: پایتخت چشمه‌های آب گرم

شهر سرعین در استان اردبیل با داشتن بیش از ۱۱۰ چشمه آب معدنی که از کوه سبلان سرچشمه می‌گیرند، قلب تپنده هیدروتراپی ایران است.

• خواص درمانی: آب‌های این منطقه حاوی ترکیبات گوگرد، بی کربنات و کلسیم هستند که برای درمان دردهای روماتیسمی، بیماری‌های پوستی و آرامش اعصاب تجویز می‌شوند.

• وضعیت توسعه: اگرچه مجتمع‌هایی مانند آب‌درمانی سبلان و رویال پارک فعال هستند، اما این منطقه همچنان با چالش فصلی بودن (تمرکز بر تابستان) مواجه است. اخیراً تلاش‌هایی برای توسعه گردشگری زمستانی و اسکی در کنار آب‌درمانی صورت گرفته است تا الگویی مشابه دهکده‌های سوئیس یا ژاپن ایجاد شود.

 لجن‌درمانی و نمک‌درمانی (Pelotherapy & Halotherapy)

• دریاچه ارومیه: لجن‌های سواحل دریاچه ارومیه به دلیل شوری بالا و مواد معدنی خاص، خاصیت درمانی فوق‌العاده‌ای برای بیماری‌های پوستی و مفصلی دارند (لجن‌درمانی). با وجود چالش‌های زیست‌محیطی، این ظرفیت همچنان برای جذب گردشگران تخصصی وجود دارد.

• گنبدهای نمکی: غارهای نمکی در گرمسار، قم و گنبدهای نمکی جاشک در بوشهر، محیطی ایده‌آل برای "Halotherapy" (نمک‌درمانی) فراهم می‌کنند. استنشاق هوای اشباع از ذرات نمک برای بیماران تنفسی و بهبود عملکرد ریه، به ویژه در دوران پساکرونا، یک روند رو به رشد جهانی است.

طب سنتی ایرانی (PTM): برند انحصاری تندرستی ایران

ایران دارای یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین مکاتب پزشکی کل‌نگر در جهان است: طب سنتی ایرانی (Persian Traditional Medicine). برخلاف ماساژهای عمومی تایلندی یا سوئدی که در همه جا یافت می‌شوند، طب ایرانی یک سیستم منحصر‌به‌فرد مبتنی بر "مزاج‌شناسی" است که می‌تواند به عنوان یک مزیت رقابتی قدرتمند برندسازی شود.

 تئوری مزاج و شخصی‌سازی خدمات

طب ایرانی افراد را بر اساس چهار مزاج کلی طبقه‌بندی می‌کند: صفراوی (گرم و خشک)، دموی (گرم و تر)، سوداوی (سرد و خشک) و بلغمی (سرد و تر).

• کاربرد در گردشگری: یک "تور تندرستی ایرانی" می‌تواند با مشاوره تعیین مزاج آغاز شود. سپس رژیم غذایی، نوع ماساژ، روغن‌های مورد استفاده و حتی مقصد سفر بر اساس تعادل‌بخشی به مزاج فرد طراحی می‌شود. این سطح از "شخصی‌سازی" (Personalization) دقیقاً همان چیزی است که گردشگر مدرن و متمول به دنبال آن است.

• درمان‌های یداوی: روش‌هایی مانند حجامت (Cupping)، فصد (Phlebotomy)، و زالودرمانی (Leech Therapy) که در طب ایرانی ریشه دارند، امروزه در محافل سلامتی مدرن جهان نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند.

 دلاک و ماساژ ایرانی

"دلاک" در فرهنگ حمام‌های ایرانی نقشی فراتر از یک شوینده داشته است. ماساژ ایرانی یا "مشت و مال" دارای تکنیک‌های خاصی است:

• دلاک خشن: استفاده از کیسه و روشور برای لایه‌برداری عمیق و تحریک گردش خون.

• دلاک لین (نرم): ماساژ با روغن‌های گیاهی برای آرامش و تسکین عضلات.

• ادغام در اسپا: احیای تکنیک‌های دلاکی و ارائه آن در محیط‌های لوکس و بهداشتی، می‌تواند پاسخی ایرانی به حمام ترکی باشد.

احیای فرهنگ حمام: از موزه تا اسپای فعال

حمام‌های ایرانی از نظر معماری و کارکرد اجتماعی شاهکار هستند، اما متأسفانه اغلب آنها به موزه یا چایخانه تبدیل شده‌اند (مانند حمام گنجعلی‌خان کرمان). این در حالی است که ترکیه با فعال نگه داشتن حمام‌های خود، درآمد سرشاری کسب می‌کند.

نمونه‌های موفق حمام‌های فعال

تعداد اندکی از حمام‌های تاریخی در ایران بازسازی شده و کاربری اصلی خود را بازیافته‌اند:

• حمام قاضی (اصفهان): یک نمونه عالی از احیای حمام صفوی که اکنون به عنوان یک اسپای سنتی لوکس فعالیت می‌کند. گردشگران در اینجا تمام مراحل سربینه، گرم‌خانه و دلاکی را در فضایی تاریخی و بهداشتی تجربه می‌کنند.

• حمام وکیل (شیراز): اگرچه کاربری موزه‌ای دارد، اما پتانسیل بالای آن و فضای پیرامونی آن، بستر مناسبی برای روایت‌گری فرهنگ تندرستی ایران است.

دهکده‌های سلامت: مدل جامع و مدرن

توسعه "دهکده‌های سلامت" (Health Villages) گامی نوین در ادغام خدمات پزشکی و تندرستی است.

• دهکده سلامت صبا (قم): با بهره‌گیری از آب‌گرم، لجن‌درمانی و نمک‌درمانی در اقلیمی کویری-کوهستانی، خدمات جامعی ارائه می‌دهد.

• دهکده سلامت محب: بر طب پیشگیری، چک‌آپ‌های کامل و سلامت روان در محیطی آرام تمرکز دارد.

 تحلیل تطبیقی و بنچمارکینگ: ایران در برابر رقبای منطقه‌ای

برای تدوین استراتژی موفق، باید جایگاه ایران را در مقایسه با سه رقیب اصلی منطقه‌ای سنجید: ترکیه، امارات متحده عربی و هند.

جدول ۲: تحلیل مقایسه‌ای رقبای منطقه‌ای در گردشگری سلامت (۲۰۲۴)

ترکیه: رهبر حجم و برندینگ

ترکیه در سال ۲۰۲۴ رکورد درآمد گردشگری ۵۴.۳ میلیارد دلار را ثبت کرد. موفقیت ترکیه در ادغام گردشگری آب‌گرم (مانند پاموک‌کاله و افیون) با گردشگری تفریحی است. ترکیه توانسته "حمام ترکی" را به عنوان یک تجربه ضروری برای هر توریست برند کند، در حالی که ایران هنوز در حال معرفی حمام‌های خود است. ایران در قیمت (به‌ویژه جراحی‌های زیبایی) از ترکیه ارزان‌تر است، اما در لجستیک و حس "تعطیلات" عقب‌تر است.

امارات: رهبر لوکس و تکنولوژی

امارات با اقتصاد تندرستی ۴۰.۸ میلیارد دلاری، بر بخش "پریمیوم" تمرکز دارد. دبی بر "پیشگیری و پزشکی شخصی‌سازی شده" با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته (تست DNA، بیوهکینگ) سرمایه‌گذاری کرده است. این بازار با بازار هدف ایران (که بیشتر به دنبال قیمت مناسب و درمان‌های کلاسیک است) تفاوت دارد، اما استانداردهای بالای امارات سطح انتظارات منطقه را بالا برده است.

 هند: الگوی استراتژیک برای ایران

هند بهترین الگو برای بخش تندرستی ایران است. هند ویزای اختصاصی AYUSH Visa را برای گردشگرانی که به دنبال طب سنتی (آیورودا، یوگا، طب یونانی) هستند ایجاد کرده است. این اقدام هوشمندانه، گردشگران تندرستی را از بیماران پزشکی جدا کرده و ورود آنها را تسهیل می‌کند. ایران فاقد چنین ویزای تخصصی برای طب سنتی است و گردشگران تندرستی باید از ویزای توریستی یا درمانی استفاده کنند که چالش‌برانگیز است.

 چالش‌های ساختاری و موانع عملیاتی

علیرغم پتانسیل‌های بالا، موانع سیستماتیک مانع از تبدیل شدن ظرفیت‌ها به درآمد نقد شده‌اند.

محاصره مالی: معضل سیستم پرداخت

بزرگترین مانع عملیاتی، قطع ارتباط شبکه بانکی ایران با سیستم جهانی (SWIFT) و عدم کارکرد کارت‌های اعتباری بین‌المللی (Visa/Mastercard) در ایران است.

• مشکل: گردشگران مجبورند حجم زیادی پول نقد حمل کنند که ریسک امنیتی دارد و تجربه سفر را دشوار می‌کند.

• راهکار موجود (توریست‌کارت‌ها): فین‌تک‌های ایرانی مانند Mah Card و DaricPay راهکارهایی خلاقانه ارائه داده‌اند. این شرکت‌ها کارت‌های نقدی پیش‌پرداخت (Prepaid) متصل به شبکه شتاب صادر می‌کنند. توریست ارز خود را تحویل می‌دهد و معادل ریالی آن را در کارت دریافت می‌کند تا بتواند مانند شهروندان ایرانی از دستگاه‌های POS خرید کند. معرفی و ترویج این کارت‌ها برای هر پلتفرم گردشگری سلامت ضروری است.

 کسری برندینگ و تصویر ذهنی

ایران با چالش "ایران‌هراسی" و تصویر منفی رسانه‌ای مواجه است. در حالی که گردشگران درمانی (که نیاز فوری یا محدودیت بودجه دارند) ممکن است این ریسک را بپذیرند، گردشگران تندرستی (که به دنبال آرامش مطلق هستند) نسبت به تنش‌های ژئوپلیتیک بسیار حساس‌اند. عدم وجود برند واحد برای "تندرستی ایرانی" در حالی که برندهایی مثل "ماساژ تایلندی" جهانی شده‌اند، یک ضعف بزرگ بازاریابی است.

 استانداردسازی و بیمه

در حالی که ۲۸۰ بیمارستان مجوز IPD دارند، مراکز تندرستی، اسپاها و مراکز طب سنتی فاقد سیستم اعتباربخشی شفاف و بین‌المللی هستند. همچنین، بیمه‌های بین‌المللی در ایران پذیرفته نمی‌شوند و بیماران باید هزینه را نقد پرداخته و بعداً در کشور خود (اگر بیمه بپذیرد) دریافت کنند. تلاش‌هایی برای ایجاد سیستم بیمه مشترک با کشورهای عضو اکو (ECO) و بریکس (BRICS) در جریان است، اما هنوز به مرحله اجرایی فراگیر نرسیده است.

نتیجه‌گیری

تفکیک میان گردشگری درمانی و تندرستی، یک بحث تئوریک نیست، بلکه پایه و اساس موفقیت تجاری در این صنعت است. ایران در حال حاضر در حوزه درمانی (Curative) به لطف جراحان ماهر و قیمت‌های رقابتی، جایگاه خود را یافته است. اما آینده پایدار و پرسود این صنعت در گرو فعال‌سازی حوزه تندرستی (Preventative) است. با مدرن‌سازی تجربه حمام ایرانی، استانداردسازی خدمات طب سنتی، و حل اصطکاک‌های مالی از طریق فین‌تک‌ها، ایران می‌تواند از یک مقصد "جراحی ارزان" به یک قطب جهانی برای "شفای کل‌نگر ایرانی" تبدیل شود.