گیاه‌شناسی کاربردی برای کوهنوردان: خوراکی، دارویی یا کشنده؟

مقدمه: دوگانگی طبیعت در ارتفاعات؛ داروخانه یا زرادخانه؟

کوهستان، این زیست‌بوم خشن و در عین حال فریبنده، همواره مأمنی برای تنوع زیستی منحصر‌به‌فرد بوده است. برای کوهنوردان، طبیعت‌گردان و ماجراجویانی که پا به ارتفاعات البرز، زاگرس یا سایر رشته‌کوه‌های جهان می‌گذارند، پوشش گیاهی تنها بخشی از منظره نیست؛ بلکه می‌تواند مرز باریک میان بقا و مرگ، یا شفا و مسمومیت باشد. فلور مناطق کوهستانی (Alpine) و نیمه‌کوهستانی (Sub-alpine) به دلیل شرایط سخت محیطی، تکاملی متفاوت از گیاهان دشت داشته‌اند. این گیاهان در طول هزاران سال، کارخانه‌های شیمیایی پیچیده‌ای را در سلول‌های خود توسعه داده‌اند تا در برابر تابش بی‌رحمانه اشعه ماوراء بنفش، نوسانات شدید دما و حمله گیاهخواران مقاومت کنند. نتیجه این تکامل، انباشت متابولیت‌های ثانویه قدرتمندی است که می‌تواند برای انسان، بسته به نوع و دوز مصرف، نقش دارو، غذا یا سمی مهلک را ایفا کند.

در سال‌های اخیر (۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵)، با افزایش اقبال عمومی به گیاه‌درمانی و «علوفه‌چینی» (Foraging) در طبیعت، گزارش‌های نگران‌کننده‌ای از مسمومیت‌های ناخواسته ناشی از تشخیص اشتباه گیاهان منتشر شده است. تغییرات اقلیمی نیز با برهم زدن چرخه‌های رویشی و تغییر زیستگاه‌ها، چالش‌های جدیدی را برای شناسایی گونه‌ها ایجاد کرده است. این گزارش تحقیقی جامع، با هدف پر کردن شکاف دانش میان گیاه‌شناسی آکادمیک و نیازهای عملیاتی کوهنوردان تدوین شده است. ما در این نوشتار، با استناد به جدیدترین یافته‌های علمی، به بررسی دقیق فیزیولوژی گیاهان ارتفاعات، تشخیص افتراقی گونه‌های مرگبار از همتایان خوراکی، خواص دارویی اثبات‌شده فلور ایران و پروتکل‌های نوین امداد و نجات در مسمومیت‌های گیاهی می‌پردازیم. رویکرد ما در این گزارش، عبور از توصیفات سطحی و ورود به لایه‌های عمیق اکولوژی شیمیایی و سم‌شناسی بالینی است تا کوهنوردان را به سلاح دانش مجهز کنیم.

فصل اول: اکوفیزیولوژی گیاهان ارتفاعات؛ چرا گیاهان کوهستان قوی‌ترند؟

 مکانیسم‌های دفاعی و متابولیت‌های ثانویه در پاسخ به استرس محیطی

یکی از بینش‌های کلیدی که کوهنوردان باید درک کنند، رابطه مستقیم بین ارتفاع و غلظت مواد شیمیایی در گیاه است. گیاهانی که در ارتفاعات بالا رشد می‌کنند، با تنش‌های اکسیداتیو شدیدی مواجه هستند. تحقیقات منتشر شده در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که تابش UV، به‌ویژه در ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر، تولید رادیکال‌های آزاد (ROS) را در بافت گیاهی تحریک می‌کند. گیاهان برای مقابله با تخریب سلولی ناشی از این رادیکال‌ها، ناچار به سنتز حجم بالایی از آنتی‌اکسیدان‌ها، فلاونوئیدها و ترکیبات فنولی هستند. این پدیده، که می‌توان آن را «مکانیسم بقای شیمیایی» نامید، باعث می‌شود گیاهان دارویی جمع‌آوری شده در ارتفاعات، اثرات فارماکولوژیک (دارویی) بسیار قوی‌تری نسبت به نمونه‌های مشابه در ارتفاعات پایین داشته باشند.

به موازات افزایش ترکیبات مفید، تولید آلکالوئیدهای سمی نیز به عنوان یک استراتژی دفاعی در برابر گیاهخواران محدودِ ارتفاعات افزایش می‌یابد. مطالعات فیتوشیمیایی روی گیاهان هیمالیا و فلات ایران تأیید کرده‌اند که متابولیسم ثانویه گیاهان تحت تأثیر شرایط استرس‌زا، به سمت تولید ترکیباتی می‌رود که تعادل ظریفی بین جذب و دفع دارند. برای کوهنورد، این دانش یک پیام حیاتی دارد: دوز مصرفی گیاهانی مانند آویشن یا پونه که در ارتفاع ۳۵۰۰ متری چیده شده‌اند، باید با احتیاط بیشتری نسبت به نمونه‌های دشتی تنظیم شود، زیرا غلظت مواد موثره (Potency) در آن‌ها به مراتب بالاتر است.

 تأثیر تغییرات اقلیمی بر فنولوژی و توزیع گیاهان (۲۰۲۳-۲۰۲۵)

تغییر اقلیم و گرمایش جهانی، الگوهای سنتی شناسایی گیاهان را مختل کرده است. گزارش‌های سال ۲۰۲۴ حاکی از آن است که در ایران، خشکسالی‌های پیاپی و افزایش دما منجر به تغییر زمان گلدهی و بذردهی شده است. برای مثال، تولید زعفران در سال زراعی ۲۰۲۳-۲۰۲۴ به دلیل تغییرات دمایی شدید در پاییز و زمستان، با نوسانات جدی مواجه شد که نشان‌دهنده حساسیت بالای گیاهان پیازدار به شوک‌های حرارتی است.

این تغییرات فنولوژیکی (چرخه زمانی رویش) خطرات بالقوه‌ای برای کوهنوردان ایجاد می‌کند. گیاهانی که در گذشته در فصل صعودهای بهاره هنوز در مرحله برگ (Rosette stage) و قابل مصرف بودند، اکنون ممکن است زودتر وارد فاز گلدهی شده و سمی شوند. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی باعث مهاجرت گونه‌ها به ارتفاعات بالاتر شده و تداخل زیستگاه بین گونه‌های دارویی و گونه‌های سمی مهاجم را افزایش داده است. تحقیقات اخیر در زاگرس مرکزی با استفاده از مدل‌سازی اقلیمی (MaxEnt) پیش‌بینی کرده‌اند که زیستگاه گونه‌های ارزشمندی مانند Kelussia odoratissima (کرفس کوهی) و Allium stipitatum (موسیر) تا سال ۲۰۵۰ به شدت کاهش خواهد یافت و این گونه‌ها به پناهگاه‌های اکولوژیک خاصی در ارتفاعات بسیار بالا محدود خواهند شد. این انقباض زیستگاهی، رقابت بین انسان و طبیعت را برای دسترسی به این منابع تشدید کرده و لزوم حفاظت سختگیرانه را بیش از پیش نمایان می‌سازد.

فصل دوم: تله‌های مرگبار؛ تشخیص افتراقی گیاهان سمی و خوراکی

خطرناک‌ترین سناریو برای یک کوهنورد، مواجهه با گیاهان سمی است که شباهت ظاهری فریبنده‌ای (Mimicry) با گیاهان خوراکی دارند. در این بخش، با تمرکز بر آناتومی مقایسه‌ای و نشانگرهای کلیدی، به تحلیل دقیق‌ترین و خطرناک‌ترین جفت‌های گیاهی در کوهستان‌های ایران و جهان می‌پردازیم.

معمای خانواده چتریان (Apiaceae): شوکران در لباس هویج

خانواده چتریان (Apiaceae) بزرگترین چالش گیاه‌شناسی برای بقا در طبیعت است. این خانواده شامل سبزیجات محبوبی چون هویج، جعفری، کرفس و گشنیز و در عین حال، میزبان قاتلان مشهوری چون شوکران کبیر (Conium maculatum) و شوکران آبی (Cicuta spp) است. آمارهای مراکز کنترل مسمومیت نشان می‌دهد که اشتباه گرفتن شوکران با هویج وحشی یا جعفری کوهی، یکی از شایع‌ترین علل مرگ‌ومیر ناشی از گیاهان است.

تحلیل مورفولوژیک و سم‌شناسی:

شوکران کبیر حاوی آلکالوئید پیپریدینی به نام کوتین (Coniine) است. ساختار شیمیایی کوتین شباهت زیادی به نیکوتین دارد و با اتصال به گیرنده های استیل‌کولین در اتصالات عصب-عضله، باعث فلج صعودی (Ascending Paralysis) می‌شود. قربانی ابتدا در پاها احساس ضعف می‌کند و سپس فلج به عضلات تنفسی می‌رسد، در حالی که هوشیاری فرد تا لحظه مرگ کاملاً حفظ می‌شود. دوز کشنده آن بسیار پایین است و حتی مقادیر جزئی از برگ یا بذر می‌تواند مرگبار باشد.

در مقابل، هویج وحشی (Daucus carota) که جد هویج‌های نارنجی امروزی است، دارای ریشه‌ای خوراکی (هرچند نازک و چوبی در سنین بالا) است. کوهنوردان باید قادر باشند در شرایط صحرایی و بدون ابزار آزمایشگاهی، این دو را از هم تمیز دهند.

جدول ۱: ماتریس تشخیص افتراقی شوکران کبیر و هویج وحشی

بینش کاربردی برای کوهنورد: قانون طلایی در مواجهه با چتریان این است: «اگر ساقه صاف است و لکه دارد، حکم مرگ دارد.» وجود لکه‌های بنفش روی ساقه صاف (بدون پرز)، قطعی‌ترین نشانه شوکران است. در ارتفاعات ایران، گونه‌های دیگری از شوکران نیز وجود دارند، بنابراین اگر ۱۰۰٪ مطمئن نیستید و ساقه پرزدار نیست، هرگز ریسک نکنید. همچنین، به یاد داشته باشید که در سال اول رویش، شوکران ساقه گل‌دهنده ندارد و فقط به صورت یک طوقه برگ (Rosette) روی زمین است که شباهت زیادی به برگ جعفری دارد؛ در این مرحله ریشه آن بسیار سمی است.

 دوگانه ریشه‌ها: جنتیانا در برابر وراتروم (خربق سفید)

در مراتع آلپاین و دامنه‌های مرطوب البرز، دو گیاه با ظاهری بسیار شبیه به هم در کنار یکدیگر رشد می‌کنند که یکی دارویی ارزشمند (جنتیانا) و دیگری سمی مهلک (وراتروم) است. این همزیستی اکولوژیک، خطر برداشت اشتباه را به‌ویژه در فصولی که گیاه فاقد گل است (بهار و پاییز)، به شدت افزایش می‌دهد.

وراتروم آلبوم (Veratrum album):

این گیاه که به خربق سفید نیز معروف است، حاوی آلکالوئیدهای استروئیدی قوی مانند پروتووراترین (Protoveratrine) است. مکانیسم اثر این سموم، باز نگه داشتن کانال‌های سدیم در غشای سلول‌های عصبی و قلبی است. این امر منجر به تحریک مداوم اعصاب پاراسمپاتیک و در نهایت تضعیف شدید عملکرد قلب (برادیکاردی شدید و افت فشار خون) می‌شود. علائم مسمومیت شامل استفراغ جهنده، درد شکمی شدید، کندی ضربان قلب و شوک است.

جنتیانا لوتئا (Gentiana lutea):

ریشه کوشاد زرد یا جنتیانا، قرن‌هاست که به عنوان یک تونیک گوارشی (Bitter Tonic) و برای تحریک اشتها و بهبود هضم استفاده می‌شود. ماده موثره آن آماروژنتین (Amarogentin) است که یکی از تلخ‌ترین مواد طبیعی شناخته شده است.

راهنمای تشخیص دقیق (بدون نیاز به گل):

زمانی که گیاهان گل دارند، تشخیص آسان است (جنتیانا گل‌های زرد دارد و وراتروم گل‌های سفید/سبز). اما کوهنوردان معمولاً با برگ‌ها مواجه می‌شوند.

1. آرایش برگ‌ها (Leaf Arrangement): این مهم‌ترین تفاوت است. در جنتیانا، برگ‌ها به صورت متقابل (Opposite) روی ساقه قرار دارند (دو برگ در برابر هم). در وراتروم، برگ‌ها به صورت متناوب (Alternate) و مارپیچی دور ساقه پیچیده‌اند.

2. رگبرگ‌ها (Venation): برگ‌های وراتروم دارای چین‌خوردگی‌های عمیق طولی (Pleated) هستند، شبیه بادبزن کاغذی، و رگبرگ‌ها بسیار برجسته‌اند. برگ‌های جنتیانا صاف‌تر هستند و اگرچه رگبرگ موازی دارند، اما حالت چین‌خورده عمیق ندارند.

3. ریشه: ریشه جنتیانا ضخیم، طویل و زرد/نارنجی در مقطع است و بوی خاصی دارد. ریشه وراتروم به صورت ریزوم کوتاه با ریشه‌های افشان متعدد و سفیدرنگ است.

توصیه ایمنی: کوهنوردان باید از جمع‌آوری ریشه در مناطقی که هر دو گیاه حضور دارند خودداری کنند، مگر اینکه دانش کافی برای بررسی آرایش برگ‌ها (متقابل vs متناوب) داشته باشند. مسمومیت با وراتروم می‌تواند در کمتر از یک ساعت منجر به کلاپس قلبی شود.

 خطر نامرئی: فوتوتوکسیسیتی و گیاهان سوزاننده (گلپر و غول‌واش)

خطر گیاهان همیشه ناشی از خوردن آن‌ها نیست. برخی گیاهان مانند مین‌های بیولوژیکی عمل می‌کنند که تماس با آن‌ها می‌تواند منجر به آسیب‌های شدید پوستی شود. این پدیده که فوتودرماتیت (Phytophotodermatitis) نام دارد، در اثر واکنش ترکیبات شیمیایی گیاه با نور خورشید رخ می‌دهد.

مکانیسم مولکولی:

گیاهان خانواده چتریان (به‌ویژه جنس Heracleum) حاوی ترکیباتی به نام فورانوکومارین (Furanocoumarin) هستند. این مواد به خودی خود ممکن است واکنشی ایجاد نکنند، اما وقتی روی پوست قرار می‌گیرند و سپس در معرض اشعه ماوراء بنفش (UVA) خورشید قرار می‌گیرند، انرژی نور را جذب کرده و وارد واکنش با DNA سلول‌های پوست می‌شوند. این واکنش باعث مرگ سلولی، التهاب شدید، تاول‌های دردناک و سوختگی‌های درجه دو و سه می‌شود.

گلپر ایرانی (Heracleum persicum) در برابر غول‌واش (Giant Hogweed):

1. گلپر (H. persicum): گیاهی بومی ایران و مناطق کوهستانی البرز و زاگرس است. اگرچه دانه‌ها و ساقه‌های ترشی شده آن خوراکی و محبوب هستند، اما شیره گیاه تازه (به‌ویژه هنگام شکستن ساقه یا برگ) حاوی فورانوکومارین است. کوهنوردانی که با شلوارک یا آستین کوتاه از میان مزارع انبوه گلپر در تابستان عبور می‌کنند، ممکن است دچار لکه‌های پوستی قهوه‌ای و سوختگی شوند. شدت سمیت آن کمتر از گونه غول‌واش است، اما همچنان قابل توجه است.

2. غول‌واش (Heracleum mantegazzianum): این گونه که به "Giant Hogweed" معروف است، بسیار خطرناک‌تر و تهاجمی‌تر است. ارتفاع آن به ۵ متر می‌رسد و تماس با شیره آن می‌تواند منجر به کوری دائمی (در صورت تماس با چشم) و اسکارهای طولانی‌مدت شود. اگرچه این گونه بومی ایران نیست، اما گزارش‌های پراکنده‌ای از حضور گونه‌های مشابه و بسیار سمی در مناطق مرطوب شمالی وجود دارد.

اقدامات پیشگیرانه و درمانی:

• هنگام عبور از پوشش گیاهی انبوه در ارتفاعات، حتی در هوای گرم، بدن خود را با لباس‌های آستین بلند و شلوار بپوشانید.

• اگر شیره گیاه گلپر یا گونه‌های مشابه روی پوست ریخت، بلافاصله ناحیه را از نور خورشید بپوشانید. شستشو با آب و صابون (نه فقط آب، زیرا روغن گیاهی با آب پاک نمی‌شود) در اسرع وقت ضروری است.

• از شکستن ساقه‌های گیاهان چتری با دست برهنه (مثلاً برای استفاده به عنوان عصا یا بازی) اکیداً خودداری کنید.

فصل سوم: گیاهان خوراکی کوهستان؛ منابع انرژی و الکترولیت

در شرایط بقا یا برای غنی‌سازی رژیم غذایی در طبیعت‌گردی، شناخت گیاهان خوراکی می‌تواند ارزشمند باشد. با این حال، کوهنوردان باید آگاه باشند که انرژی (کالری) حاصل از اکثر سبزیجات کوهی اندک است و ارزش اصلی آن‌ها در تأمین ویتامین‌ها، فیبر و املاح معدنی است.

 ریواس (Rheum ribes): یاقوت ترش زاگرس و البرز

ریواس یکی از نمادین‌ترین گیاهان کوهستانی ایران است که در ارتفاعات ۱۰۰۰ تا ۴۰۰۰ متری دامنه‌های سنگی می‌روید. این گیاه با برگ‌های پهن و بزرگ و ساقه گل‌دهنده قرمز رنگش به راحتی قابل شناسایی است.

آناتومی تغذیه‌ای و هشدار سمی:

• بخش خوراکی: تنها دمبرگ‌ها (Petiole) و ساقه گل‌دهنده جوان که ترد و آبدار هستند، خوراکی می‌باشند. این بخش‌ها منبع غنی ویتامین C و فیبر هستند و طعم ترش آن‌ها ناشی از اسیدهای آلی است که می‌تواند تشنگی را در کوهستان کاهش دهد.

• بخش سمی: برگ‌های پهن و سبز ریواس حاوی غلظت‌های بسیار بالایی از اسید اگزالیک (Oxalic Acid) و آنتراکینون‌ها هستند. مصرف برگ‌ها می‌تواند باعث تشکیل کریستال‌های اگزالات کلسیم در کلیه، نارسایی حاد کلیوی و مسمومیت شدید شود. بنابراین، هرگز نباید از برگ ریواس برای تغذیه یا حتی بسته‌بندی مواد غذایی مرطوب استفاده کرد.

• وضعیت حفاظت: ریواس وحشی در بسیاری از مناطق ایران تحت فشار برداشت بی‌رویه است. کندن گیاه از ریشه یا برداشت تمام ساقه‌های یک بوته، توانایی گیاه برای فتوسنتز و بقا در زمستان را از بین می‌برد. روش صحیح برداشت، جدا کردن تنها یکی دو ساقه از هر گیاه بدون آسیب به طوقه مرکزی است.

کنگر (Gundelia tournefortii): زره‌پوش خوشمزه

کنگر گیاهی خاردار از خانواده کاسنیان (Asteraceae) است که در دشت‌ها و دامنه‌های کوهستانی غرب و مرکز ایران به وفور یافت می‌شود. این گیاه نمونه بارزی از گیاهانی است که مکانیسم دفاعی فیزیکی (خار) را جایگزین دفاع شیمیایی کرده‌اند.

• کاربردها: ساقه‌های سفید زیرزمینی و قاعده‌ی گل‌آذین (قبل از باز شدن گل‌ها) خوراکی هستند. مطالعات جدید نشان داده‌اند که کنگر دارای خواص محافظت‌کننده کبد (Hepatoprotective) و کاهنده چربی خون است.

• چالش برداشت: برداشت کنگر نیاز به ابزار مناسب و دستکش ضخیم دارد. شیره گیاه (لاتکس) ممکن است در افراد حساس باعث واکنش آلرژیک شود.

• نقش اکولوژیک: کنگر نقش مهمی در حفاظت خاک دامنه‌های پرشیب در برابر فرسایش دارد. برداشت ناپایدار و کندن کامل ریشه، باعث تخریب خاک و کاهش جمعیت این گونه شده است. بذردهی و تکثیر این گیاه وابسته به باد است (Tumbleweed)، بنابراین برداشت گل‌آذین قبل از رسیدن بذرها، چرخه تولید مثل را قطع می‌کند.

 تره‌های وحشی و والک (Allium spp.)

ارتفاعات ایران زیستگاه گونه‌های متنوعی از جنس Allium (سیر و پیاز وحشی) است، از جمله والک (Allium ursinum یا گونه‌های مشابه ایرانی مثل A. akaka).

• شناسایی ایمن: مهم‌ترین ویژگی تشخیصی تمام گیاهان خوراکی این جنس، بوی مشخص سیر یا پیاز است. اگر گیاهی ظاهری شبیه پیاز یا تره دارد اما با له کردن برگ‌هایش بوی سیر نمی‌دهد، احتمالاً سمی است (خطر اشتباه با پیاز گل‌های سمی مانند لاله، نرگس یا Colchicum). گل حسرت (Colchicum) که در پاییز می‌روید، بسیار سمی و حاوی کلشی‌سین است و شباهت ظاهری برگ‌های آن به والک می‌تواند کشنده باشد.

• خواص: این گیاهان خاصیت ضدعفونی‌کنندگی قوی دارند و مصرف آن‌ها در کوهستان می‌تواند به پیشگیری از عفونت‌های گوارشی و کاهش فشار خون کمک کند.

فصل چهارم: گیاهان دارویی ارتفاعات؛ کاربردها و محدودیت‌ها

استفاده از گیاهان دارویی در محیط کوهستان، نیازمند دانش دقیقی از دوز و عوارض جانبی است. تصور اینکه «گیاهی = بی‌خطر» یک افسانه خطرناک است.

 آویشن کوهی (Thymus kotschyanus) و کاکوتی (Ziziphora clinopodioides)

این دو گیاه از خانواده نعنائیان، در ارتفاعات صخره‌ای و بادگیر می‌رویند و عطر تند آن‌ها ناشی از اسانس‌های فرار (Essential Oils) غنی از تیمول و کارواکرول است.

• کاربرد کوهنوردی: خاصیت آنتی‌باکتریال و ضد قارچ قوی دارند. دمنوش غلیظ آن‌ها می‌تواند برای شستشوی زخم‌های سطحی در غیاب بتادین استفاده شود. همچنین، به عنوان ضد نفخ و اسپاسم، برای مشکلات گوارشی ناشی از غذاهای کنسروی یا تغییر ارتفاع بسیار موثرند.

• احتیاط: مصرف مقادیر زیاد آویشن می‌تواند باعث تحریک غده تیروئید شود و همچنین خطر سقط جنین را در زنان باردار افزایش دهد. افرادی با سابقه حساسیت به گیاهان خانواده نعنا باید در مصرف آن احتیاط کنند.

چای کوهی (Stachys lavandulifolia): آرام‌بخش ارتفاعات

این گیاه که با نام‌های پشمینه، توکلیجه یا چای چوپان نیز شناخته می‌شود، با گل‌های صورتی-ارغوانی که در میان کرک‌های سفید و پنبه‌ای پنهان شده‌اند، قابل شناسایی است. این کرک‌ها سازگاری گیاه برای حفظ رطوبت و گرما در شب‌های سرد کوهستان هستند.

• یافته‌های جدید (۲۰۲۴): تحقیقات فارماکولوژیک اخیر تأیید کرده‌اند که عصاره این گیاه دارای اثرات ضداضطراب (Anxiolytic) و آرام‌بخش است که می‌تواند به کوهنوردان در مقابله با بی‌خوابی ناشی از ارتفاع و استرس صعود کمک کند. همچنین خواص ضدالتهابی آن در تسکین دردهای عضلانی پس از پیمایش موثر است.

• نکته مصرف: به دلیل خاصیت کاهش فشار خون، افرادی که دچار افت فشار خون هستند باید در مصرف آن احتیاط کنند.

 وضعیت قرمز: کرفس کوهی (Kelussia odoratissima)

کرفس کوهی، گیاهی بومی و انحصاری زاگرس مرکزی ایران است که در برف‌چال‌های ارتفاعات بالا می‌روید. عطر دلپذیر و خواص دارویی (ضد درد، ضد التهاب) آن باعث شده تا به شدت مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

• وضعیت حفاظت (۲۰۲۴-۲۰۲۵): این گونه اکنون در لیست گیاهان در معرض انقراض (Endangered) قرار دارد. مطالعات ژنتیکی نشان می‌دهد که تنوع ژنتیکی جمعیت‌های باقی‌مانده به شدت کاهش یافته است. برداشت بی‌رویه ریشه و غنچه قبل از بذردهی، نسل این گیاه را به لبه پرتگاه کشانده است.

• وظیفه اخلاقی: خرید، فروش و مصرف کرفس کوهی وحشی باید توسط جامعه کوهنوردی بایکوت شود. حمایت از طرح‌های کشت زراعی این گیاه تنها راه نجات آن از انقراض است.

فصل پنجم: سم‌شناسی بالینی و پروتکل‌های امداد در کوهستان

مسمومیت با گیاهان در محیط دورافتاده (Remote Wilderness) چالشی بزرگ است، زیرا دسترسی به مراقبت‌های پیشرفته پزشکی محدود است. پروتکل‌های جدید ۲۰۲۴ بر اقدامات حمایتی و انتقال سریع تمرکز دارند.

تشخیص علائم مسمومیت گیاهی

نشانه‌های مسمومیت بسته به نوع سم متفاوت است، اما کوهنوردان باید نسبت به دسته‌های زیر هوشیار باشند:

1. سندرم آنتی‌کولینرژیک (Anticholinergic): ناشی از گیاهانی مثل داتوره (Datura)، بذرالبنج (Hyoscyamus) و شابیزک (Atropa belladonna).

   • علائم: «قرمز مثل لبو (برافروختگی)، خشک مثل استخوان (خشکی دهان و پوست)، کور مثل خفاش (تاری دید و گشادی مردمک)، دیوانه مثل کلاهدوز (توهم و هذیان)، داغ مثل کوره (تب)».

2. سندرم گوارشی: ناشی از ساپونین‌ها و تحریک‌کننده‌ها (مثل پیچک سمی، بسیاری از قارچ‌ها). تهوع، استفراغ، اسهال و دردهای شکمی شدید.

3. سندرم قلبی-عصبی: ناشی از وراتروم، تاج‌الملوک (Aconitum) و شوکران. برادیکاردی (کندی قلب)، آریتمی، افت فشار خون، احساس گزگز در لب‌ها و اندام‌ها، فلج عضلانی.

جدول ۲: خلاصه علائم مسمومیت گیاهان شایع

پروتکل‌های کمک‌های اولیه و مدیریت صحنه (۲۰۲۴)

بر اساس دستورالعمل‌های جدید انجمن پزشکی کوهستان و صلیب سرخ، اقدامات زیر توصیه می‌شود:

1. ارزیابی اولیه (ABCDE): اولویت با باز نگه داشتن راه هوایی، تنفس و گردش خون است.

2. عدم القای استفراغ: پروتکل‌های قدیمی که توصیه به وادار کردن بیمار به استفراغ می‌کردند، اکنون منسوخ شده‌اند (مگر در شرایط بسیار خاص و زیر نظر پزشک). استفراغ می‌تواند باعث ورود مواد سمی به ریه (آسپیراسیون) و آسیب بیشتر به مری شود.

3. زغال فعال (Activated Charcoal): استفاده از زغال فعال در یک ساعت اول پس از بلع سم، موثرترین اقدام در شرایط پیش‌بیمارستانی است. زغال به سموم متصل شده و مانع جذب آن‌ها می‌شود. دوز معمول برای بزرگسالان ۵۰ تا ۱۰۰ گرم است. کوهنوردان در اکسپدیشن‌های دورافتاده باید زغال فعال در کیت خود داشته باشند.

4. نمونه‌برداری: حتماً نمونه‌ای از گیاه مصرف شده (برگ، ریشه، میوه) را برای شناسایی توسط کادر پزشکی همراه بیمار بفرستید. عکس‌برداری با کیفیت نیز مفید است.

5. مدیریت راینومیولیز (Rhabdomyolysis): برخی مسمومیت‌ها (مانند شوکران) می‌توانند باعث تخریب عضلانی شوند. هیدراتاسیون کافی (نوشیدن آب) برای جلوگیری از آسیب کلیوی حیاتی است.

خطر نامحسوس: سرخس عقابی (Bracken Fern)

یکی از خطرات کمتر شناخته شده در ارتفاعات پایین‌تر و دامنه‌های مرطوب، سرخس عقابی (Pteridium aquilinum) است. اسپورهای این گیاه که در اواخر تابستان (شهریور/مهر) در هوا پراکنده می‌شوند، سرطان‌زا (Carcinogenic) هستند. تنفس حجم بالای اسپورها یا نوشیدن آب چشمه‌هایی که از میان بسترهای متراکم سرخس می‌گذرند، می‌تواند خطرناک باشد. توصیه می‌شود در فصل انتشار اسپور، از عبور از میان تراکم‌های سرخس خودداری کنید یا از ماسک استفاده نمایید.

نتیجه‌گیری: دانش به عنوان ابزار بقا

تعامل با فلور کوهستان، نیازمند ترکیبی از احترام، دانش و احتیاط است. کوهنورد امروزی نمی‌تواند تنها به شنیده‌های محلی یا اطلاعات قدیمی تکیه کند. تغییرات اقلیمی، زیستگاه‌ها و چرخه‌های رویشی را دگرگون کرده و فشار بر گونه‌های بومی، لزوم حفاظت را به یک ضرورت اخلاقی تبدیل کرده است.

این گزارش نشان داد که مرز بین یک گیاه دارویی شفابخش (مانند جنتیانا) و یک سم مهلک (مانند وراتروم) می‌تواند به باریکی تفاوت در آرایش برگ‌ها باشد. همچنین آموخیتم که خطرات گیاهی تنها در خوردن آن‌ها نیست، بلکه تماس با گیاهانی چون گلپر در زیر آفتاب کوهستان نیز می‌تواند آسیب‌زا باشد. نهایتاً، داشتن دانش کمک‌های اولیه به‌روز و تجهیزات مناسب (مانند زغال فعال)، لایه آخر دفاعی در برابر حوادث پیش‌بینی نشده است.

کوهستان سفره‌ای گشوده است، اما تنها برای کسانی که زبان آن را می‌فهمند. با مطالعه مداوم، مشاهده دقیق و رعایت اصول حفاظت، می‌توانیم از مواهب این داروخانه طبیعی بهره‌مند شویم، بدون آنکه خود یا طبیعت را به خطر اندازیم.

این گزارش بر اساس منابع معتبر علمی و تحقیقات میدانی سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ تدوین شده است.