اخلاق عکاسی حیات‌وحش: مرز باریک مشاهده و مزاحمت

مقدمه: پارادوکس شکارچی تصویر و حافظ طبیعت

در سپهر گردشگری نوین و اکوتوریسم (Ecotourism)، عکاسی حیات‌وحش (Wildlife Photography) از یک سرگرمی صرفاً زیبایی‌شناختی به ابزاری دوگانه و قدرتمند بدل شده است. این ابزار، در دستان آگاه، می‌تواند به مثابه "سلاحی برای حفاظت" عمل کند، آگاهی عمومی را نسبت به گونه‌های در خطر انقراض ارتقا دهد و سرمایه‌های مالی لازم برای پروژه‌های حفاظتی را تأمین نماید. اما در سوی دیگر این سکه، با دموکراتیزه شدن ابزارهای دیجیتال و عطش سیری‌ناپذیر پلتفرم‌های اجتماعی برای تصاویر "کلوزآپ" (Close-up) و دراماتیک، دوربین عکاسی پتانسیل تبدیل شدن به عامل مزاحمت، استرس فیزیولوژیک و حتی مرگ جانوران را یافته است. این گزارش جامع که با هدف تبیین استانداردهای حرفه‌ای برای جامعه تورگردانان، عکاسان و حافظان محیط‌زیست تدوین شده است، تلاشی است برای واکاوی دقیق مرز باریک میان "مشاهده" (Observation) و "مزاحمت" (Disturbance).

تحلیل‌های صورت‌گرفته بر روی بیش از ۲۴۰۰ مقاله علمی منتشر شده بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که استفاده از تکنولوژی‌های نوین نظیر پهپادها و دوربین‌های تله‌ای، اگرچه افق‌های جدیدی را در پایش حیات‌وحش گشوده است، اما چالش‌های اخلاقی و بیولوژیکی بی‌سابقه‌ای را نیز پدید آورده است. در ایران، با توجه به شکنندگی زیستگاه‌هایی نظیر پارک ملی توران (زیستگاه یوزپلنگ آسیایی) و تالاب‌های بین‌المللی فریدونکنار و میانکاله، درک عمیق از پیامدهای رفتار انسانی بر فیزیولوژی جانوران، دیگر یک انتخاب اخلاقی نیست، بلکه یک ضرورت بقاست. ما در این نوشتار، با عبور از توصیه‌های سطحی، به عمق واکنش‌های هورمونی جانوران، قوانین کیفری جدید ایران در سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳، و پیچیدگی‌های تکنولوژیک عصر هوش مصنوعی سفر خواهیم کرد تا مانیفستی عملیاتی برای عکاسی مسئولانه ارائه دهیم.

فصل اول: فیزیولوژی نامرئی استرس؛ طوفانی در سکوت

یکی از بنیادین‌ترین بدفهمی‌ها در عکاسی حیات‌وحش، معادل دانستن "عدم فرار" با "عدم استرس" است. بسیاری از عکاسان آماتور و حتی حرفه‌ای بر این باورند که اگر جانوری در جای خود ثابت ماند و به لنز خیره شد، یعنی حضور انسان را پذیرفته است. اما علم اکوفیزیولوژی (Ecophysiology) و رفتارشناسی جانوران (Ethology) پرده از واقعیتی تلخ برمی‌دارد: فرار، آخرین سنگر دفاعی جانور است و پیش از آن، طوفانی از واکنش‌های متابولیک و هورمونی در بدن او رخ داده است که از چشمان عکاس پنهان می‌ماند.

 مکانیسم انجماد و پاسخ‌های قلبی-عروقی

پدیده "انجماد" یا "بی‌حرکتی" (Freezing) یک استراتژی تکاملی برای استتار در برابر شکارچی است، نه نشانه آرامش. مطالعات سال ۲۰۲۴ بر روی خرس‌ها و سایر پستانداران بزرگ‌جثه نشان می‌دهد که با نزدیک شدن محرک‌های انسانی (مانند پهپاد یا عکاس)، ضربان قلب جانور (Heart Rate) به‌طور ناگهانی و شدیدی افزایش می‌یابد، حتی اگر حیوان هیچ‌گونه واکنش رفتاری بیرونی نشان ندهد. این افزایش ضربان قلب، نشان‌دهنده فعال شدن سیستم عصبی سمپاتیک و ترشح آدرنالین است که بدن را برای "جنگ یا گریز" آماده می‌کند. انرژی مصرف شده در این حالتِ بی‌حرکتی، معادل دویدن سریع است و می‌تواند ذخایر انرژی حیاتی جانور را، به‌ویژه در فصل زمستان یا دوران بارداری، تخلیه کند.

مطالعات بر روی پنگوئن‌های چشم‌زرد (Yellow-eyed penguin) در نیوزلند اثبات کرده است که حضور یک عکاس که به آرامی و سینه‌خیز به لانه نزدیک می‌شود، استرس قلبی بسیار شدیدتری نسبت به یک رهگذر که بدون توجه عبور می‌کند، ایجاد می‌نماید. ضربان قلب این پرندگان در مواجهه با عکاس مخفی‌کار، برای مدت طولانی‌تری بالا می‌ماند که نشان‌دهنده تشخیص "رفتار شکارچی‌گرانه" در عکاس است. این یافته‌ها هشداری جدی برای عکاسانی است که تصور می‌کنند با نزدیک شدن آرام و مخفیانه، مزاحمتی ایجاد نمی‌کنند؛ در حالی که خودِ این رفتار، الگوی نزدیک شدن یک شکارچی طبیعی را تقلید می‌کند.

 آبشار هورمونی: کورتیزول و سرکوب سیستم ایمنی

فراتر از ضربان قلب، شاخص‌های بیوشیمیایی نظیر گلوکوکورتیکوئیدها (Glucocorticoids) و به طور خاص کورتیزول، روایتی دقیق‌تر از فشار روانی ارائه می‌دهند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که قرارگیری مداوم در معرض حضور انسان و تورهای گردشگری، منجر به "استرس مزمن" می‌شود. برخلاف استرس حاد که پاسخی کوتاه و سازگارانه برای بقاست، استرس مزمن باعث تضعیف سیستم ایمنی، کاهش موفقیت تولیدمثل و اختلال در رشد می‌شود.

در گربه‌سانانی مانند یوزپلنگ آسیایی (Acinonyx jubatus venaticus) که در محیط‌های اسارت یا نیمه‌اسارت (مانند سایت‌های تکثیر توران) نگهداری می‌شوند، اندازه‌گیری متابولیت‌های کورتیزول در مدفوع نشان داده است که نوسانات این هورمون رابطه مستقیمی با میزان بازدید و سروصدا دارد. حتی حضور شکارچیان طبیعی در قفس‌های مجاور نیز می‌تواند سطح کورتیزول را در گربه‌سانان کوچکتر مانند گربه وحشی یا کاراکال افزایش دهد.این نکته برای عکاسانی که در مناطق حفاظت‌شده‌ای مانند پارک ملی گلستان فعالیت می‌کنند حائز اهمیت است؛ نزدیک شدن بیش از حد به یک پلنگ ماده می‌تواند سطح استرس او را به حدی برساند که از شیردهی به توله‌ها باز بماند یا حتی آن‌ها را رها کند.

 فاصله آغاز پرواز (FID) و متغیرهای پنهان

مفهوم "فاصله آغاز پرواز" (Flight Initiation Distance - FID) به عنوان شاخصی کمی برای سنجش آستانه تحمل جانوران، در مطالعات بوم‌شناسی جایگاه ویژه‌ای دارد. FID فاصله‌ای است که در آن جانور تصمیم می‌گیرد هزینه انرژی فرار را به ریسک ماندن ترجیح دهد. با این حال، مطالعات جدید در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهند که تکیه صرف به اعداد ثابت برای FID گمراه‌کننده است و این فاصله تابعی از متغیرهای پیچیده است.

• تأثیر جمعیت و نگاه: مطالعات بر روی پرندگان نشان داده است که اگر عکاس مستقیماً به پرنده خیره شود (Eye Contact)، پرنده این رفتار را تهدیدآمیزتر تلقی کرده و FID افزایش می‌یابد (زودتر فرار می‌کند). همچنین، تعداد نفرات گروه عکاسی تأثیر مستقیمی بر افزایش فاصله فرار دارد؛ بدین معنا که تورهای عکاسی پرجمعیت، مزاحمت بسیار بیشتری نسبت به عکاسان انفرادی ایجاد می‌کنند.

• دوگانگی شهری و روستایی: پدیده‌ای به نام "عادت‌گیری" (Habituation) باعث می‌شود پرندگان در محیط‌های شهری، FID کوتاه‌تری نسبت به هم‌نوعان خود در محیط‌های روستایی و وحشی داشته باشند. این تفاوت رفتاری می‌تواند عکاسان کم‌تجربه را به اشتباه بیندازد؛ رفتاری که برای یک کلاغ در پارک لاله تهران قابل تحمل است، برای یک زاغ بور در پارک ملی توران می‌تواند عامل استرس شدید باشد. پرندگان شهری یاد گرفته‌اند که انسان لزوماً تهدید نیست، اما پرندگان وحشی، هر انسان را یک شکارچی بالقوه می‌بینند.

 هزینه‌های پنهان متابولیک در پرندگان مهاجر

برای پرندگان مهاجر که هزاران کیلومتر را برای رسیدن به تالاب‌های ایران (مانند میانکاله، فریدونکنار یا هورالعظیم) طی کرده‌اند، انرژی حکم مرگ و زندگی را دارد. هر بار "پرواز اجباری" (Flushing) ناشی از نزدیک شدن قایق‌های عکاسی یا صدای شاتر، کالری ارزشمندی را می‌سوزاند که باید صرف گرم نگه داشتن بدن یا ذخیره چربی برای بازگشت شود. تحقیقات نشان می‌دهد که تکرار این پروازهای اجباری می‌تواند منجر به کاهش وزن، ضعف سیستم ایمنی و در نهایت ناتوانی در مهاجرت برگشت یا تولیدمثل موفق شود.در تالاب شادگان، مطالعات نشان داده‌اند که آلودگی‌های محیطی مانند جیوه نیز بر سیستم عصبی و تولیدمثلی پرندگان فشار می‌آورد و استرس ناشی از عکاسی، اثر این آلاینده‌ها را تشدید می‌کند.

فصل دوم: تکنولوژی؛ جاسوسان آسمان و زمین و بحران اصالت

انقلاب دیجیتال، زرادخانه ابزارهای عکاسی را متحول کرده است. پهپادها، دوربین‌های تله‌ای هوشمند و الگوریتم‌های هوش مصنوعی، مرزهای فیزیکی و بصری را درنوردیده‌اند، اما همزمان، چالش‌های اخلاقی نوظهوری را پدید آورده‌اند که نیازمند بازنگری در پروتکل‌های حفاظت است.

پهپادها (Drones): سایه وحشت از آسمان

استفاده از پرنده‌های هدایت‌پذیر از دور (پهپاد) برای ثبت مناظر هوایی و تعقیب گله‌های حیات‌وحش، به یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در اکولوژی بدل شده است. اگرچه این ابزارها امکان دسترسی به مناطق صعب‌العبور را فراهم می‌کنند، اما تأثیرات صوتی و بصری آن‌ها بر حیات‌وحش مخرب است.

• پاسخ‌های رفتاری و فیزیولوژیک: صدای وزوز ملخ‌های پهپاد، شباهت زیادی به صدای بال‌زدن زنبورهای بزرگ یا حشرات مزاحم دارد و سایه آن‌ها تداعی‌کننده پرندگان شکاری است. مطالعات سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که خرس‌ها در مواجهه با پهپاد دچار افزایش شدید ضربان قلب می‌شوند. دلفین‌ها رفتارهایی مانند چرخش‌های ناگهانی و تغییر مسیر شنا نشان می‌دهند که حاکی از اضطراب است.پرندگان شکاری ممکن است به پهپاد حمله کنند که منجر به جراحت پرنده می‌شود، یا از لانه خود فرار کنند که تخم‌ها و جوجه‌ها را در معرض سرما و شکارچیان قرار می‌دهد.

• پارامترهای صوتی: سطح نویز پهپادها بسته به ارتفاع و نوع مدل متفاوت است، اما حتی در ارتفاعات بالا نیز فرکانس‌های خاصی از صدا به زمین می‌رسد که برای گوش‌های حساس جانوران قابل تشخیص و آزاردهنده است.

• قوانین سخت‌گیرانه ایران: طبق قانون ساماندهی پهپادهای غیرنظامی و دستورالعمل‌های سازمان هواپیمایی کشوری و سازمان حفاظت محیط‌زیست (به‌روزرسانی ۱۴۰۳)، پرواز هرگونه پهپاد در مناطق چهارگانه تحت حفاظت (پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات‌وحش، منطقه حفاظت‌شده) بدون مجوز صریح و کتبی ممنوع است. متخلفان با جریمه‌های سنگین نقدی، توقیف تجهیزات و حتی حبس (۲ تا ۵ سال در موارد خاص امنیتی یا تکرار جرم) مواجه خواهند شد.این قوانین برای جلوگیری از جاسوسی، حفظ امنیت زیستگاه و پیشگیری از رم کردن حیات‌وحش وضع شده‌اند.

 دوربین‌های تله‌ای (Camera Traps): نظارت خاموش یا مداخله پنهان؟

دوربین‌های تله‌ای به عنوان ابزاری غیرتهاجمی شناخته می‌شوند، اما نحوه استفاده از آن‌ها مرز اخلاق را تعیین می‌کند.

• تله‌های نوری و فلاش: استفاده از فلاش‌های زنون (سفید) در شب می‌تواند باعث کوری موقت جانوران شب‌گرد (Nocturnal) مانند پلنگ یا جغد شود و آن‌ها را برای دقایقی در برابر خطرات محیطی بی‌دفاع کند. استانداردهای جدید توصیه می‌کنند صرفاً از فلاش‌های مادون قرمز (Infrared) یا سیاه (Black IR) استفاده شود که برای چشم جانور نامرئی است.

• معضل طعمه‌گذاری (Baiting): قرار دادن غذا یا مواد بودار برای جذب حیوان به جلوی دوربین، اگرچه عکس‌های جذابی تولید می‌کند، اما از نظر اکولوژیک مخرب است. این کار باعث شرطی شدن حیوان، تغییر رژیم غذایی، افزایش احتمال انتقال بیماری بین افراد (به دلیل تجمع در یک نقطه) و افزایش ریسک شکار شدن توسط انسان می‌شود.در بسیاری از مناطق حفاظت‌شده ایران، هرگونه طعمه‌گذاری برای عکاسی ممنوع است و تخلف محسوب می‌شود.

 هوش مصنوعی (AI) و مرگ واقعیت

ورود هوش مصنوعی مولد (Generative AI) به دنیای عکاسی، بحران جدیدی به نام "بحران اصالت" (Authenticity Crisis) را رقم زده است.

• دستکاری زیستگاه در پسا-تولید: امروزه با ابزارهایی مانند فتوشاپ و AI، حذف شاخ و برگ مزاحم، افزودن حیوان به منظره‌ای دراماتیک یا تغییر نورپردازی به سادگی امکان‌پذیر است. این اقدامات، ارزش استنادی و علمی عکس را از بین می‌برد و مخاطب را نسبت به واقعیت طبیعت گمراه می‌کند. عکسی که در آن یک یوزپلنگ با AI به دشت پر گل منتقل شده، دروغی زیباست که به حفاظت خیانت می‌کند.

• ابتکار اصالت محتوا (CAI): در پاسخ به این چالش، کنسرسیومی از شرکت‌های فناوری و دوربین‌سازی (مانند نیکون و لایکا) استاندارد C2PA را توسعه داده‌اند. این استاندارد که به "برچسب تغذیه دیجیتال" معروف است، اطلاعات رمزنگاری‌شده‌ای را به فایل عکس ضمیمه می‌کند که نشان می‌دهد آیا تصویر اصیل است یا توسط AI دستکاری شده است. دوربین‌های جدیدی مانند Leica M11-P و Nikon Z6III به این فناوری مجهز شده‌اند.

• الزامات قانونی: اتحادیه اروپا در قانون هوش مصنوعی ۲۰۲۴ (EU AI Act) و ایالات متحده در فرمان‌های اجرایی اخیر، الزاماتی را برای برچسب‌گذاری محتوای تولید شده توسط هوش مصنوعی تعیین کرده‌اند تا از فریب افکار عمومی جلوگیری شود. عکاسان حرفه‌ای ملزم هستند در کپشن‌نویسی (Captioning) نهایت صداقت را داشته باشند و هرگونه ویرایش فراتر از تنظیمات استاندارد را اعلام کنند.

فصل سوم: اکوسیستم‌های ایران؛ خطوط قرمز عکاسی در زیستگاه‌های شکننده

تنوع زیستی ایران، از جنگل‌های باستانی هیرکانی تا کویرهای مرکزی، میزبان گونه‌هایی است که هر یک داستان بقای منحصربه‌فردی دارند. عکاسی در این زیستگاه‌ها نیازمند شناختی عمیق از بوم‌شناسی منطقه و حساسیت‌های گونه‌هاست.

 یوزپلنگ آسیایی: رقص مرگ و زندگی در توران

یوزپلنگ آسیایی، نماد حیات‌وحش ایران، در لبه پرتگاه انقراض قرار دارد. پارک ملی توران و پناهگاه حیات‌وحش میاندشت، آخرین سنگرهای این گونه هستند.

• فشار روانی بر "امیدهای" ایران: داستان "پیروز"، توله یوزپلنگی که به نماد ملی بدل شد، نشان داد که توجه بیش از حد رسانه‌ای و حضور مداوم انسان چقدر می‌تواند بر مدیریت یک گونه حساس تأثیر بگذارد. در زیستگاه طبیعی، حضور خودروهای سافاری و عکاسان در اطراف منابع آبی (آبشخورها)، می‌تواند مانع از دسترسی یوزها به آب شود. یوزپلنگ‌ها به شدت خجالتی هستند و هرگونه مزاحمت می‌تواند باعث شود که مادر، توله‌هایش را رها کند یا قلمرو امن خود را ترک نماید.

• قرنطینه برای بقا: در فصل جفت‌گیری (اواخر پاییز تا اوایل زمستان)، سایت‌های تکثیر مانند توران به طور کامل قرنطینه می‌شوند و حتی تردد محیط‌بانان به حداقل می‌رسد تا استرس به صفر برسد. هرگونه تلاش برای نفوذ یا عکاسی در این زمان، خیانت به بقای این گونه است.

پرندگان مهاجر: تراژدی میانکاله و فریدونکنار

تالاب‌های شمالی ایران هر ساله میزبان میلیون‌ها پرنده مهاجر هستند، اما این میزبانی با چالش‌های بزرگی همراه است.

• قایق‌های مرگ: در تالاب انزلی و میانکاله، پدیده "قایق‌رانی برای پرنده‌نگری" به معضلی جدی تبدیل شده است. عکاسان و گردشگران با قایق‌های موتوری به میان دسته‌های پرندگان می‌روند تا عکس‌های تیک‌آف (Take-off) گروهی بگیرند. این فرارهای پی‌درپی، انرژی حیاتی پرندگان را می‌سوزاند و در موارد لانه‌سازی، موج قایق‌ها می‌تواند تخم‌ها را به آب بیندازد و نابود کند.

• درنای امید: داستان "امید"، تک درنای سیبری که سال‌ها به تنهایی به فریدونکنار مهاجرت می‌کرد، نمادی از مقاومت بود. محافظت محلی از این پرنده نشان داد که جامعه محلی می‌تواند نقش کلیدی در حفاظت ایفا کند، اما همزمان فشارهای ناشی از دامگاه‌های فریدونکنار و حضور عکاسان، همواره تهدیدی برای امنیت این پرنده بوده است.

• آشوراده و تعارض گردشگری: طرح‌های توسعه گردشگری در جزیره آشوراده، تنها جزیره ایرانی خزر، سال‌هاست محل مناقشه است. مخالفان معتقدند تبدیل این پناهگاه حیات‌وحش به زون گردشگری، آرامش زیستگاه را برهم زده و فشار مضاعفی بر پرندگان کنارآبزی و فوک‌های خزری وارد می‌کند.

 پلنگ و علفخواران: تنش در البرز و زاگرس

در پارک ملی گلستان و مناطق حفاظت‌شده‌ای مانند سوادکوه، پلنگ ایرانی (Persian Leopard) در رأس هرم غذایی قرار دارد.

• هشدار در نگاه پلنگ: برخلاف تصور عمومی، پلنگ‌ها همیشه فرار نمی‌کنند. پلنگ ماده‌ای که توله دارد، ممکن است در مواجهه با انسان رفتار تهاجمی نشان دهد. عکاسان باید علائم هشدار مانند خواباندن گوش‌ها، تکان دادن دم و خیره شدن ممتد را بشناسند. نادیده گرفتن این علائم به امید ثبت عکس بهتر، بازی با جان عکاس و سرنوشت حیوان است.

• فصل گاوبانگی (Rutting): در فصل جفت‌گیری مرال‌ها (گوزن قرمز) در جنگل‌های هیرکانی، نرها مشغول رقابت هستند و سطح هوشیاری کمتری نسبت به محیط دارند. نزدیک شدن در این زمان یا استفاده از صدای مصنوعی (Playback) برای تحریک نرها، می‌تواند باعث اختلال در جفت‌گیری و کاهش موفقیت تولیدمثلی شود.

فصل چهارم: صدا به مثابه سلاح؛ اخلاق پخش صوت (Playback)

یکی از تکنیک‌های رایج اما مخرب در عکاسی پرندگان، استفاده از صدای ضبط شده (Playback) برای جذب پرنده است. این عمل که در ظاهر بی‌خطر به نظر می‌رسد، مداخل‌ه‌ای مستقیم در قلمرو صوتی و رفتاری جانور است.

 فریب بیولوژیک و هزینه انرژی

وقتی عکاس صدای آواز یک پرنده نر را در قلمرو پرنده دیگری پخش می‌کند، پرنده صاحب قلمرو تصور می‌کند که رقیبی وارد شده است. او دست از تغذیه و رسیدگی به جوجه‌ها می‌کشد و با آوازخوانی شدید و پروازهای تهاجمی به دنبال رقیب نامرئی می‌گردد. این "فریب بیولوژیک" باعث هدر رفتن انرژی، افزایش سطح تستوسترون و کورتیکواسترون (هورمون استرس) و غفلت از خطرات واقعی می‌شود.

 اختلال در لانه‌سازی و جوجه‌آوری

پژوهش‌های سال ۲۰۲۳ نشان داده‌اند که پخش صدای مزاحم یا رقیب در نزدیکی لانه، باعث بی‌قراری پرنده ماده روی تخم‌ها می‌شود. این بی‌قراری منجر به نوسانات دمایی در لانه شده و می‌تواند موفقیت تفریخ تخم‌ها (Hatching Success) را به شدت کاهش دهد.در گونه‌های حساس مثل هوبره یا زاغ بور، این اختلال می‌تواند به رها کردن کل لانه منجر شود.

قانون طلایی Playback

استفاده از Playback باید در فصل زادآوری، در مناطق پرتردد (که پرنده بارها صدای ضبط شده را می‌شنود) و برای گونه‌های در معرض خطر انقراض مطلقاً ممنوع باشد. در سایر موارد نیز باید بسیار محدود و با صدای کم انجام شود.

فصل پنجم: قوانین، جرایم و چارچوب‌های حقوقی ایران

عکاسی در طبیعت ایران فعالیتی بی‌ضابطه نیست. قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای حفاظت از مناطق چهارگانه وجود دارد که ناآگاهی از آن‌ها رافع مسئولیت نیست.

نظام‌نامه ورود به مناطق چهارگانه

بر اساس قوانین سازمان حفاظت محیط‌زیست، ورود به پارک‌های ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه‌های حیات‌وحش و مناطق حفاظت‌شده نیازمند اخذ مجوز کتبی است. در دستورالعمل‌های جدید (۱۴۰۲-۱۴۰۳)، متقاضیان عکاسی حرفه‌ای و فیلم‌برداری باید درخواست خود را شامل جزئیات تجهیزات، زمان، مکان و هدف پروژه به اداره کل استان ارائه دهند. در فصول حساس (مانند زادآوری بهار)، صدور این مجوزها به شدت محدود یا متوقف می‌شود.

جرم‌انگاری "شروع به شکار"

یکی از تحولات حقوقی مهم در سال ۱۴۰۲، جرم‌انگاری جدی‌تر "شروع به شکار" است. طبق این رویه، اگر فردی با تجهیزات شکار یا حتی اقداماتی که مقدمه صید محسوب شود (مانند تعقیب با پهپاد یا خودرو برای خسته کردن حیوان) در مناطق حفاظت‌شده دستگیر شود، حتی اگر هنوز حیوانی را نکشته باشد، مجرم شناخته شده و مشمول جریمه و حبس می‌شود. این قانون می‌تواند شامل حال عکاسانی شود که با رفتارهای غیرمسئولانه (مانند تعقیب با جیپ یا پهپاد) باعث آزار و اذیت یا مرگ حیوان می‌شوند.

جریمه‌های سنگین و بازداشت‌ها

گزارش‌های یگان حفاظت محیط‌زیست در سال ۱۴۰۳ حاکی از دستگیری صدها متخلف در مناطق مختلف کشور است. این دستگیری‌ها شامل افرادی است که اقدام به زنده‌گیری پرندگان (مانند فلامینگو و هوبره)، شکار غیرمجاز پستانداران و حتی انتشار تصاویر حیوان‌آزاری در فضای مجازی کرده‌اند. پلیس فتا و یگان سایبری محیط‌زیست به طور فعال فضای مجازی را رصد کرده و با کسانی که تصاویر شکار غیرقانونی یا آزار حیوانات را منتشر می‌کنند، برخورد قانونی می‌کنند.

فصل ششم: شبکه‌های اجتماعی؛ لایک‌هایی به قیمت جان

عصر اینستاگرام و تیک‌تاک، روانشناسی عکاسی حیات‌وحش را دگرگون کرده است. "سلفی با حیوانات" و "ژئوتگینگ" (Geotagging) دو آفت بزرگ این عصر هستند.

 سندروم سلفی و دانشمندان

متأسفانه حتی جامعه علمی نیز از این آسیب مصون نمانده است. انتشار عکس‌های سلفی پژوهشگران در حال در دست گرفتن حیوانات (حتی برای اهداف تحقیقاتی)، پیامی غلط به مخاطب عام می‌دهد که "لمس حیوانات وحشی بی‌خطر و مجاز است". این پدیده که به عادی‌سازی تماس با حیات‌وحش منجر می‌شود، انتقادات گسترده‌ای را در سال ۲۰۲۴ برانگیخته است. کارشناسان توصیه می‌کنند دانشمندان و عکاسان حرفه‌ای از انتشار تصاویری که تعامل فیزیکی با حیوان را نشان می‌دهد، خودداری کنند یا کپشن‌های آموزشی دقیقی درباره خطرات آن بنویسند.

خطر ژئوتگینگ (Geotagging)

انتشار موقعیت دقیق مکانی (GPS) عکس‌های گونه‌های کمیاب، دعوت‌نامه‌ای باز برای شکارچیان غیرمجاز است. شکارچیان با رصد صفحات عکاسان حیات‌وحش، به راحتی محل دقیق لانه عقاب‌ها، مسیر عبور پلنگ یا محل تجمع سمندرها را پیدا می‌کنند.

• راهکار: پاک کردن داده‌های EXIF مربوط به موقعیت مکانی پیش از انتشار عکس و عدم ذکر نام دقیق منطقه (اکتفا به نام استان یا منطقه کلی) یک وظیفه اخلاقی غیرقابل‌انکار برای هر عکاس مسئول است.

فصل هفتم: هنر استتار و تکنیک‌های میدانی (Fieldcraft)

عکاسی اخلاقی نیازمند مهارت‌هایی فراتر از تنظیم ایزو و دیافراگم است. "نامرئی بودن" کلید موفقیت است.

استفاده از کومه (Hide/Blind)

تجربه عکاسان برجسته ایرانی مانند بابک موسوی و حسن مقیمی نشان می‌دهد که استفاده از "کومه" (مخفیگاه‌های پارچه‌ای یا طبیعی هم‌رنگ محیط) موثرترین روش برای ثبت رفتار طبیعی جانوران است. کومه به عکاس اجازه می‌دهد ساعت‌ها در نزدیکی آبشخور یا گذرگاه منتظر بماند بدون اینکه حیوان متوجه حضور او شود. این روش استرس جانور را به حداقل می‌رساند.

پوشش و رفتار

استفاده از لباس‌های استتار متناسب با محیط، پرهیز از استفاده از عطر و ادکلن (که بوی انسان را لو می‌دهد)، حرکت در خلاف جهت باد و سکوت مطلق، اصول اولیه هستند. تجهیزات مناسب مانند سه‌پایه محکم و لنزهای تله‌فوتو بلند (حداقل ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر) امکان حفظ فاصله ایمن را فراهم می‌کنند.

نتیجه‌گیری: دوربین، چشم بیدار حفاظت

عکاسی حیات‌وحش تیغی دو لبه است؛ می‌تواند ویرانگر باشد یا نجات‌بخش. مرز باریک میان این دو، در "دانش"، "صبر" و "احترام" نهفته است. برای جامعه گردشگری ایران، پیام روشن است: عکسی که به قیمت آزار، استرس یا مرگ یک جانور ثبت شود، فاقد هرگونه ارزش هنری و اخلاقی است.

آینده یوزپلنگ‌های توران، درناهای فریدونکنار و پلنگ‌های هیرکانی، تنها به حفاظت فیزیکی وابسته نیست، بلکه به نگاه مسئولانه ما از پشت لنز دوربین نیز گره خورده است. بیایید مروج فرهنگی باشیم که در آن، تنها ردپای ما در طبیعت "عکس" است و تنها اثری که بر جای می‌گذاریم، "امنیت و حفاظت".

جداول ضمیمه: راهنمای عملیاتی

جدول ۱: کدهای اخلاقی و عملیاتی عکاسی حیات‌وحش (مبتنی بر استانداردهای NANPA و سازمان محیط‌زیست)

جدول ۲: علائم استرس (Stress Signals) در گونه‌های شاخص ایران

جدول ۳: قوانین و جریمه‌های کلیدی (۱۴۰۲-۱۴۰۳)

این گزارش جامع با هدف ارتقای دانش تخصصی جامعه گردشگری، عکاسان و حافظان طبیعت ایران و با بهره‌گیری از به‌روزترین منابع علمی و میدانی تدوین شده است.