نورپردازی خیره‌کننده ایرانیان چه‌گونه مرزها را درنوردید؟

 ثبت جهانی هنر آینه‌کاری ایران بار دیگر نگاه جامعه جهانی را به یکی از اصیل‌ترین و درخشان‌ترین دستاوردهای هنرهای تزئینی ایران معطوف کرده است؛ هنری که با استفاده از هزاران تکه ریز آینه، جلوه‌ای از روشنایی، معنویت و عظمت را در درون سازه‌ها پدید می‌آورد و قرن‌هاست که هویت بصری مکان‌های مذهبی و تشریفاتی ایران را تعریف می‌کند.

بر اساس این گزارش، با وجود تنوع هنرهای تزئینی در ایران قدیم مانند کار طلا و نقره، نگارگری‌های نخستین، آینه‌های فلزی دوره هخامنشی و ساسانی، یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد آینه‌کاری به شکل کنونی (چیدن قطعات خرد شده شیشه آینه) در دوران باستان رواج نداشته است. با این حال آینه‌های دوره‌های هخامنشی و ساسانی بیشتر فلزی و صاف بودند و برای مراسم و آرایش به کار می‌رفتند، نه برای آراستن بناها. بنابراین آینه‌کاری به عنوان یک روش معماری، پدیده‌ای است که ریشه‌های اصلی آن از زمان صفویه شروع شده و در دوره‌های زندیه و قاجار به نقطه اوج خود رسید.

در عصر صفوی، ورود آینه‌های ونیزی به ایران و شکسته شدن تعدادی از آن‌ها در مسیر بازرگانی، باعث شد استادکاران ایرانی تکه‌های شکسته را با نوآوری چشمگیری در تزئین سازه‌ها استفاده کنند. اینجا بود که نخستین جرقه‌های به کارگیری هنر آینه‌کاری در معماری ایران زده شد.

در عهد زندیه در شیراز در زمان فرمانروایی کریمخان زند، کاربرد آینه در تالارها، ایوان‌ها و بخش‌های اصلی کاخ‌ها گسترش پیدا کرد؛ به کارگیری آینه‌های تراشیده شده، طرح‌های هندسی و ترکیب آینه با گچ‌بری، به هنر آینه‌کاری شکلی تازه بخشید.

اما دوره قاجار، زمان شکوفایی و اوج این هنر در ایران است؛ تالارها، آینه‌خانه‌ها، حسینیه‌ها و حرم‌ها چنان آراسته شدند که بازتاب نور در آن‌ها فضایی آیینی و با عظمت ایجاد می‌کرد.

برخلاف برخی هنرها، بیشتر استادان آینه‌کاری در نوشته‌های تاریخی با نام کامل ثبت نشده‌اند و عموماً با عنوان «استاد آینه‌کار» شناخته می‌شدند. با این حال نام چند استاد برجسته معاصر و قاجاری در منابع تخصصی آمده است. استاد حاجی‌حسن معمارباشی در سده سیزدهم هجری از پیشگامان آینه‌کاری کاخ گلستان و سازه‌های قاجاری بود. استاد اسماعیل آینه‌کار شیرازی، در دوره زندیه سازنده تزئینات آینه‌ای تالارهای شیراز بود. استاد علی‌اکبر آینه‌کار، مرمت‌کار و استادکار دوره پهلوی اول بود. استاد عبدالله فرهمند، از چهره‌های شناخته شده آینه‌کاری معاصر در بناهای مذهبی و استادان محمدتقی خراط و حسین طهماسبی، استاد آینه‌کاری در بنای حرم شاهچراغ (ع) و حرم حضرت معصومه (س) در قم از شناخته شده‌ترین اساتید این هنر در بناهای تاریخی و مذهبی ایران بودند.

هنر آینه‌کاری در معماری ایرانی همچنین مدیون کوشش و خلاقیت نسل‌های گوناگون هنرمندان ایرانی در طول تاریخ است و از مهم‌ترین چهره‌های آینه‌کاری در معماری ایرانی در تاریخ معاصر ایران باید از عبدالله پناهی، استاد آینه‌کاری کاخ گلستان، محمدعلی فاضلی، هنرمند برجسته آینه‌کاری مساجد و حسینیه‌ها، رضا کریمی، متخصص احیای روش‌های سنتی آینه‌کاری و ترکیب آن با سبک‌های نو و حسین نوربخش، هنرمند آینه‌کار فعال در بناهای مذهبی شیراز و اصفهان نیز نام برد.

تالار آینه کاخ گلستان تهران، یکی از شناخته شده‌ترین آثار آینه‌کاری در جهان را در خود جای داده است و حجم نور، ریزه‌کاری‌ها و بازتاب‌های چندلایه آینه در این تالار آن را به شاهکاری بی‌همتا در معماری قاجار تبدیل کرده است. تالار آینه عمارت نارنجستان قوام در شیراز نیز نمونه‌ای باشکوه از آینه‌کاری زندیه و قاجاریه با ترکیب نقاشی، گچ‌بری و منبت‌کاری است. حسینیه امینی‌ها در شهر قزوین نیز یکی از درخشان‌ترین بناهای آینه‌کاری ایران با تالارهای سه‌طبقه‌ای است که تمام آن با آینه‌های ریز، هندسی و مقرنس‌کاری پوشیده شده است. تالار آینه باغ دلگشا در شیراز، تالارهای آینه کاخ رامسر و کاخ سعدآباد در مازندران و تهران آینه‌کاری را با تزیینات دوران پهلوی ترکیب کرده‌اند، به همراه حرم شاهچراغ (ع) و حرم حضرت معصومه(س) در شیراز و قم، نمونه‌های کم‌نظیر آینه‌کاری در بناهای تاریخی و مذهبی هستند که در سده‌های اخیر این هنر به طور پیوسته در آن‌ها پیشرفت کرده است.

اما هنر آینه‌کاری ایرانی تنها به مرزهای ایران محدود نماند و استادکاران ایرانی از دوره صفوی تا قاجار در خارج از کشور نیز فعال بودند و هنر آینه‌کاری ایران به چند کشور مهم منتقل شد.

اوج نفوذ ایرانیان در هنر آینه‌کاری در زمان حکمرانی گورکانیان در کشور هند بود که معماری هند را به شدت تحت تأثیر هنر ایرانی قرار داد. هنر آینه‌کاری ایران در معماری هند در دیوان عام و دیوان خاص قلعه آگرا، شیش محل (کاخ آینه) قلعه آمر جیپور، عمارت‌های تاریخی دوره شاه‌جهان به دست هنرمندان ایرانی آینه‌کار نمود پیدا کرد.

در ترکیه دوره عثمانی نیز هنرمندان آینه‌کار ایرانی در مقیاسی محدود در تزئینات کاخ‌های عثمانی نقش داشتند و هنر آن‌ها در برخی اتاق‌های کاخ توپ‌قاپی و دولما باغچه دیده می‌شود.

در افغانستان، کاخ دارالامان و برخی عمارت‌های هرات و مزارشریف از آینه‌کاری ایرانی در بخش‌هایی از فضاهای داخلی بهره برده‌اند. و در آسیای میانه به ویژه در تاجیکستان و ترکمنستان، هنرمندان آینه‌کار ایرانی در دوره‌های گوناگون، تزئینات کاخ‌ها و بناهای رسمی را بر عهده داشتند و نمونه‌های آینه‌کاری به سبک ایرانی در خانه‌های اشرافی سده نوزدهم آن کشورها مشاهده می‌شود.

هنر آینه‌کاری ایرانی در پنجاه سال گذشته به کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز راه یافت و در نیم‌قرن اخیر، آینه‌کاری ایرانی در ساخت و بازسازی مساجد شیعیان در بحرین، عراق و کویت به کار گرفته شد.