کاشان، پایتخت جهانی منسوجات سنتی، در انتظار تقویت زیرساخت‌های تولید

محمد بینوا، معاون اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان، بر لزوم تقویت امکانات تولیدی در این شهر که به تازگی عنوان جهانی در حوزه منسوجات سنتی را کسب کرده است، تأکید کرد. او گفت کاشان همواره یکی از مراکز اصلی این صنعت در سطح جهان بوده و برای حفظ و گسترش این میراث گران‌بها، باید اقدامات عملی و برنامه‌ریزی‌شده‌ای صورت گیرد.

پیشینه‌ای چندین هزارساله در بافت پارچه

این مقام مسئول به سابقه بی‌نظیر بافندگی در محوطه تاریخی سیلک اشاره کرد که بر اساس کشفیات باستان‌شناسان، به بیش از شش هزار سال پیش تعلق دارد.

او بیان کرد: پیدا شدن ابزارهایی مانند دسته‌چاقوهای منقش به طرح پارچه و سایر وسایل مربوط به بافندگی در تپه‌های سیلک، به وضوح ثابت می‌کند که ساکنان این ناحیه از گذشته‌های دور با فنون تولید منسوجات آشنایی داشته‌اند. این امر نه تنها تاریخ پرافتخار این منطقه را تأیید می‌کند، بلکه موقعیت آن را به عنوان یکی از کهن‌ترین کانون‌های بافندگی در جهان مستحکم می‌سازد.

کاشان در ادوار مختلف، به ویژه پس از اسلام، به عنوان شهری با هویت قوی در زمینه منسوجات شناخته شده است. در این میان، هنر زریبافی که در آن رشته‌های طلا، نقره و ابریشم با ظرافت در هم بافته می‌شوند، جایگاهی ویژه دارد و پارچه‌ای بسیار نفیس و قیمتی تولید می‌کند؛ پارچه‌ای که قرن‌ها نماد جلال و مقام اجتماعی به شمار می‌رفته است.

بینوا افزود: زریبافی آمیزه‌ای از سه ماده ارزشمند طبیعی است و به همین دلیل همواره در زمره گران‌قیمت‌ترین تولیدات دست‌ساز ایرانی قرار داشته است. اوج رونق این هنر در زمان حکومت صفویان بود؛ دورانی که پارچه‌های زری نه تنها برای لباس پادشاهان و تزئین کاخ‌ها به کار می‌رفت، بلکه به عنوان هدایای ارزشمند برای دربارهای دیگر کشورها نیز فرستاده می‌شد.

دوران رکود پس از عصر طلایی؛ ورود کالاهای خارجی و تعطیلی واحدهای تولیدی

با وجود شکوفایی در عصر صفوی، صنعت بافندگی کاشان در سده‌های بعد با مشکلات بزرگی روبرو شد. ورود منسوجات ماشینی و ارزان از کشورهایی مثل انگلیس، باعث تعطیلی بسیاری از کارگاه‌های سنتی شد و شمار زیادی از استادان این حرفه را از گردونه تولید خارج کرد.

بازار داخلی که به سرعت جذب کالاهای صنعتی و کم‌هزینه شده بود، فرصتی برای ادامه کار واحدهای تولیدی سنتی باقی نگذاشت و هنرهای ارزشمندی مانند زریبافی، مخمل‌بافی و ابریشم‌بافی تا آستانه فراموشی پیش رفتند. اما آنچه این سنت دیرپا را از نابودی کامل نجات داد، علاقه و پایبندی هنرمندان محلی به میراث اجدادی خود بود.

بینوا در این زمینه اظهار داشت: اگرچه صنعت بافندگی سنتی ایران و کاشان در برهه‌هایی دچار افت شد، اما خوشبختانه در سال‌های اخیر با پشتیبانی حکومت، کوشش هنرمندان و رشد توجه عمومی به کالاهای اصیل و دست‌ساز، شاهد احیای مجدد این هنر هستیم.

کاشان؛ از عنوان ملی تا لقب جهانی در منسوجات

در سال‌های گذشته، گسترش کارگاه‌ها، برگزاری کلاس‌های آموزشی، احیای رشته‌های فراموش شده و برپایی رویدادهای تخصصی سبب شد که کاشان دوباره به عنوان یکی از قطب‌های مهم بافندگی سنتی کشور معرفی شود.

این تلاش‌ها در نهایت به ثبت ملی کاشان با عنوان شهر ملی منسوجات سنتی در سال ۱۳۹۷ انجامید. پنج سال بعد، در سال ۱۴۰۲، این شهر به پاس داشتن کارگاه‌های فعال، تاریخ درخشان و نقش مؤثر در نگهداری از میراث بافندگی ایران، به طور رسمی لقب شهر جهانی این صنعت را به دست آورد.

بینوا با اشاره به این موفقیت بزرگ گفت: این عناوین تنها یک افتخار برای کاشان نیستند، بلکه مسئولیت سنگینی نیز بر عهده ما می‌گذارند. برای حفظ برند جهانی کاشان، باید در زمینه توسعه زیرساخت و افزایش توان تولید، اقدامات اساسی انجام دهیم.

مشکل اصلی؛ تقاضای بالا در برابر توان تولید کم

به گفته او، امروزه بازارهای داخلی و خارجی توجه خاصی به تولیدات دست‌بافت کاشان نشان می‌دهند. سفارش‌ها به ویژه در حوزه بافته‌های ساده، پارچه‌های ابریشمی و منسوجات با کاربردهای پزشکی و پوشاک فاخر، رشد چشمگیری داشته است. با این حال، تعداد واحدهای تولیدی فعال، تجهیزات موجود و شمار استادکاران مجرب، با میزان تقاضا همخوانی ندارد.

او توضیح داد: در حال حاضر، بسیاری از کارگاه‌های ما قادر به پاسخگویی به حجم انبوه سفارش‌ها نیستند. ظرفیت تولید محدود است و اگر زیرساخت‌ها تقویت نشوند، فرصت‌های بزرگی را در بازارهای جهانی از دست خواهیم داد. ما به ایجاد کارگاه‌های تازه، حمایت مالی برای مدرن کردن واحدهای موجود و آموزش نیروی انسانی جدید نیاز داریم.

از دیدگاه کارشناسان، این کمبود ظرفیت تولید می‌تواند تأثیر مستقیمی بر اقتصاد منطقه بگذارد؛ زیرا تقاضای جهانی برای پارچه‌های اصیل ایرانی در سال‌های اخیر روندی صعودی داشته و کاشان می‌تواند سهم مهمی از این بازار را به خود اختصاص دهد.

سرای زرکش‌ها؛ گواهی تاریخی بر عظمت بافندگی کاشان

بخشی از هویت نساجی کاشان، به بناهای تاریخی بازار این شهر بازمی‌گردد. بینوا با اشاره به جایگاه «سرای زرکش‌ها» در مرکز بازار کاشان گفت: این سرا در دوره صفویه یکی از مهم‌ترین مراکز تولید نخ‌های طلا و ملزومات زریبافی بود و نقش کلیدی در چرخه کامل تولید پارچه‌های نفیس ایفا می‌کرد.

با این حال، سرای زرکش‌ها امروز در شرایطی نیمه‌ویران قرار دارد و به گفته بینوا، بازسازی آن باید در اولویت قرار گیرد. او ابراز امیدواری کرد که با همکاری شهرداری، اداره میراث فرهنگی و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، این بنای باارزش احیا شود و بار دیگر به مرکزی برای فعالیت کارگاه‌های زریبافی تبدیل گردد.

محصولات نفیس؛ از پوشاک تا آثار موزه‌ای

در پایان، معاون صنایع دستی کاشان به سرنوشت پارچه‌های فاخر تولیدی اشاره کرد و گفت: بخش عمده‌ای از تولیدات زریبافی امروز نه به عنوان پارچه برای مصرف روزمره، بلکه در قالب آثار هنری، تابلوهای گران‌بها و اشیای تزئینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این موضوع علاوه بر حفظ جنبه هنری، به معرفی بیشتر این میراث ارزشمند یاری می‌رساند.

او تأکید کرد: حفظ و گسترش هنر بافندگی کاشان نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، حمایت مالی و فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم است؛ زیرا این هنر نه تنها میراث فرهنگی ایران، بلکه ظرفیت مهمی برای ایجاد شغل، توسعه پایدار و رونق اقتصادی منطقه به حساب می‌آید.

امروز که نام کاشان با عنوان «شهر جهانی منسوجات» در جهان شنیده می‌شود، نگاه‌ها بیش از پیش به قابلیت‌های این شهر تاریخی معطوف شده است؛ قابلیتی که اگرچه ریشه در تمدنی شش هزارساله دارد، اما برای ادامه راه به توجه، سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی جدی نیازمند است. هنرمندان و فعالان این حوزه بر این باورند که رونق بازارهای داخلی و خارجی، فرصتی بی‌نظیر فراهم کرده تا بافندگی کاشان بار دیگر به جایگاه واقعی خود بازگردد. اما تحقق این آرمان تنها زمانی ممکن خواهد بود که زیرساخت‌های تولیدی تقویت، کارگاه‌ها به روز و فضاهای تاریخی مرتبط مانند سرای زرکش‌ها بازسازی شوند.

اکنون، در میانه تاریخ و آینده، کاشان آماده است تا با پشتیبانی مسئولان و همراهی مردم، هنر دیرینه بافندگی را نه تنها حفظ کند، بلکه آن را به سرمایه‌ای پایدار برای نسل‌های بعدی تبدیل نماید؛ هنری که از دل سیلک برخاسته و امروز توان آن را دارد که بار دیگر نام ایران را در صحنه جهانی بدرخشاند.