هوش مصنوعی و حریم خصوصی در گردشگری ایران: چالش‌ها، فرصت‌ها و راهکارهای پیش‌رو

 نگاهی به آینده سفر در عصر داده‌ها

صنعت گردشگری، به عنوان یکی از پویاترین و پررونق‌ترین صنایع در سطح جهان، همواره در جستجوی نوآوری‌هایی بوده است که تجربه مسافران را بهبود بخشیده و فرآیندهای عملیاتی را بهینه‌سازی کند. در این میان، هوش مصنوعی (AI) به عنوان یک فناوری دگرگون‌کننده، پتانسیل بی‌نظیری برای تحول بنیادین این صنعت ارائه می‌دهد. این پتانسیل تنها به افزایش کارایی محدود نمی‌شود، بلکه می‌تواند ماهیت سفر را از یک تجربه عمومی به یک تجربه فوق‌العاده شخصی‌سازی‌شده تبدیل کند. این تغییر پارادایم، انتظارات گردشگران را به شدت بالا می‌برد و رقابت‌پذیری مقاصد را به طور مستقیم تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ زیرا افزایش داده‌های در دسترس و الگوریتم‌های پیشرفته هوش مصنوعی، به شخصی‌سازی عمیق‌تر خدمات گردشگری منجر می‌شود که در نهایت رضایت مشتری و وفاداری او را افزایش داده و مزیت رقابتی قابل توجهی برای کسب‌وکارها و مقاصد ایجاد می‌کند.   

با وجود مزایای فراوان، کاربرد هوش مصنوعی در گردشگری به دلیل "عطش سیری‌ناپذیر" آن به داده‌ها، چالش‌های اخلاقی و حریم خصوصی جدی را مطرح می‌کند. این داده‌ها شامل اطلاعات هویتی، مالی، موقعیت مکانی و حتی رفتارهای شخصی گردشگران است که جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و پردازش آن‌ها بدون رضایت یا شفافیت کافی، می‌تواند منجر به سوءاستفاده و نقض حریم خصوصی شود. این تعارض، نه تنها یک چالش فنی یا حقوقی، بلکه یک معضل بنیادین اخلاقی است که اعتماد عمومی را نشانه می‌گیرد. اگر گردشگران احساس امنیت داده‌ای نداشته باشند، حتی پیشرفته‌ترین خدمات هوش مصنوعی نیز نمی‌تواند موفقیت بلندمدت صنعت را تضمین کند. جمع‌آوری حجم بالای داده‌های حساس همراه با عدم شفافیت و کنترل کاربر، به افزایش نگرانی‌ها در مورد دزدی و سوءاستفاده منجر می‌شود که در نهایت اعتماد گردشگران به پلتفرم‌ها و خدمات را کاهش داده و به شهرت برند و زیان‌های مالی آسیب می‌رساند؛ این خود به مانعی اصلی برای پذیرش گسترده هوش مصنوعی در گردشگری تبدیل خواهد شد.   

هدف این گزارش، تحلیل چالش‌ها، ارائه آمار و ارقام، و پیشنهاد راهکارهای عملی با تمرکز بر ایران و مقایسه با روندهای جهانی است. این تحلیل به دنبال ارائه یک نقد سازنده و جامع است تا هم کمبودها را برجسته کند و هم مسیرهای پیشرفت را روشن سازد.

هوش مصنوعی در گردشگری: فرصت‌های بی‌بدیل و داده‌های حساس

کاربردهای هوش مصنوعی در صنعت گردشگری

هوش مصنوعی در صنعت گردشگری، طیف وسیعی از کاربردها را در بر می‌گیرد که می‌تواند تجربه سفر را متحول سازد. یکی از برجسته‌ترین این کاربردها، شخصی‌سازی تجربه سفر است. هوش مصنوعی با تحلیل رفتار مشتریان، تاریخچه تراکنش‌ها، و موقعیت مکانی، قادر است پیشنهادهای سفر جدید را با تخفیف برای آن‌ها ارسال کند. سیستم‌های رزرو مبتنی بر هوش مصنوعی نیز می‌توانند بر اساس سابقه و ترجیحات سفر قبلی مشتری، پیشنهاداتی بهینه ارائه دهند. این شخصی‌سازی شامل استفاده از فناوری واقعیت مجازی (VR) برای شبیه‌سازی فضاها به نحوی که حس حضور فیزیکی در آن مکان را ایجاد کند ، به‌کارگیری چت‌بات‌های هوشمند برای پاسخگویی 24/7 به سوالات مشتریان در سایت‌های رزرو هتل و آژانس‌های مسافرتی ، و توسعه دستیارهای صوتی پیشرفته در سلف‌سرویس‌ها می‌شود.   

علاوه بر شخصی‌سازی، هوش مصنوعی در بهینه‌سازی عملیات نیز نقش کلیدی دارد. این فناوری می‌تواند اختلالات احتمالی در سفر، مانند وقوع طوفان یا لغو پرواز را پیش‌بینی کرده و راهکارهای مناسب را به افراد پیشنهاد دهد تا با کمترین خسارت مالی و جانی از این مراحل عبور کنند. در آینده، امکان جابجایی هوشمند چمدان‌ها در فرودگاه‌ها با استفاده از ربات‌های هوشمند و ایجاد بسته‌های مسافرتی کاملاً شخصی‌سازی‌شده بر اساس نیازهای هر فرد، پیش‌بینی می‌شود.   

یکی دیگر از کاربردهای حیاتی هوش مصنوعی، تحلیل رفتار مشتریان و پیش‌بینی تقاضا است. الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند به راحتی رفتارهای مشتری را تحلیل کرده و بر اساس تاریخچه تراکنش‌ها، موقعیت مکانی، یا سابقه سفرهای قبلی، پیشنهادهای هدفمند را برای آن‌ها ارسال کنند. این قابلیت به کسب‌وکارها کمک می‌کند تا در وقت و هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند. کاربردهای هوش مصنوعی فراتر از صرفه‌جویی در زمان و هزینه است؛ این فناوری با ایجاد "تجربیات فوق‌شخصی‌سازی‌شده" و "پاسخگویی آنی"، انتظارات گردشگران را به طور بنیادین تغییر می‌دهد. این تغییر، نه تنها یک مزیت رقابتی برای کسب‌وکارهاست، بلکه یک الزام برای بقا در بازار آینده گردشگری محسوب می‌شود. این تحول از افزایش حجم داده‌های گردشگران و توانایی هوش مصنوعی در تحلیل کلان داده‌ها نشأت می‌گیرد که به شخصی‌سازی بی‌سابقه خدمات، افزایش رضایت و وفاداری مشتری، و در نهایت رشد اقتصادی بخش گردشگری منجر می‌شود.   

انواع داده‌های گردشگری و اهمیت آن‌ها

گردشگری مدرن، به ویژه با ادغام فناوری‌های هوش مصنوعی، حجم عظیمی از داده‌های شخصی را جمع‌آوری می‌کند. این داده‌ها برای ارائه خدمات شخصی‌سازی‌شده و بهبود تجربه سفر ضروری هستند، اما در عین حال، حساسیت‌های بالایی را در زمینه حریم خصوصی ایجاد می‌کنند. داده‌های جمع‌آوری شده شامل اطلاعات هویتی (مانند نام، تاریخ تولد، اطلاعات تماس، و اسکن پاسپورت برای چک‌این هتل) ،   اطلاعات مالی (مانند شماره کارت اعتباری و آدرس صورتحساب) ،   داده‌های ترجیحات (مانند انتخاب صندلی، درخواست غذا، یا نوع اتاق) ،   داده‌های موقعیت مکانی (که از طریق استفاده از اپلیکیشن‌ها یا چک‌این‌ها تولید می‌شود) ، و  داده‌های رفتاری (مانند تاریخچه مرور مقاصد سفر) می‌شود.   

جمع‌آوری و تجمیع گسترده این داده‌ها، در حالی که به کسب‌وکارها امکان شخصی‌سازی پیشنهادات و ساده‌سازی خدمات را می‌دهد، خطرات بالقوه مرتبط با نقض داده‌ها، دسترسی غیرمجاز، و استفاده‌های ثانویه از اطلاعات شخصی را نیز افزایش می‌دهد. اهمیت این داده‌ها تنها در ارزش تجاری آن‌ها نیست، بلکه در "حساسیت ذاتی" آن‌ها نهفته است. داده‌های موقعیت مکانی یا ترجیحات مذهبی/غذایی، در صورت افشا، می‌توانند به ابزاری برای تبعیض یا حتی سوءاستفاده‌های امنیتی تبدیل شوند. این موضوع، بار مسئولیت اخلاقی و حقوقی سنگینی را بر دوش جمع‌آوری‌کنندگان داده می‌گذارد. جمع‌آوری داده‌های شخصی حساس، همراه با عدم آگاهی کاربران از حقوق خود و نبود شفافیت در استفاده از داده‌ها، آسیب‌پذیری گردشگران را در برابر سوءاستفاده افزایش می‌دهد و لزوم تدوین قوانین سختگیرانه و آموزش عمومی را بیش از پیش آشکار می‌سازد.   

روندهای جهانی و جایگاه ایران

رشد بازار جهانی هوش مصنوعی در گردشگری نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری عظیم و اعتماد جهانی به این فناوری است. بازار جهانی هوش مصنوعی در گردشگری در سال 2024 حدود 2.95 میلیارد دلار ارزش‌گذاری شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) 28.7% به 13.38 میلیارد دلار برسد. همچنین، بازار جهانی هوش مصنوعی در سفر از 131.7 میلیارد دلار در سال 2024 به 2903.7 میلیارد دلار تا سال 2033 با CAGR 36.25% رشد خواهد کرد. این ارقام، چشم‌انداز روشن و رشد بی‌سابقه این صنعت را در سال‌های آتی ترسیم می‌کنند. شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) پیش‌بینی می‌کند که سهم گردشگری از اقتصاد جهانی در سال 2025 به 11.7 تریلیون دلار، معادل 10.3% از تولید ناخالص داخلی جهان، خواهد رسید. همچنین، تعداد مشاغل مرتبط با این بخش در سال 2025 به میزان 14 میلیون شغل افزایش یافته و مجموعاً به 371 میلیون شغل در سطح جهانی می‌رسد.   

در مقایسه سرمایه‌گذاری و پیشرفت ایران با کشورهای پیشرو، تفاوت‌های قابل توجهی مشاهده می‌شود. در ایران، ارزش بازار هوش مصنوعی تا سال 2024 حدود 1600 میلیارد تومان برآورد شده است. دولت ایران در سال 2024 مبلغ 115 میلیون دلار را به تحقیقات هوش مصنوعی اختصاص داده و نمونه اولیه یک پلتفرم ملی هوش مصنوعی تا مارس 2026 در دسترس عموم قرار خواهد گرفت. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز در فراخوانی عمومی به دنبال شناسایی ظرفیت‌های فناورانه در حوزه‌های دیجیتال و هوش مصنوعی برای توسعه گردشگری هوشمند، حفاظت دیجیتال از میراث فرهنگی، و ارتقای صنایع دستی نوآور است. وزیر میراث فرهنگی از ایجاد تشکیلات مستقلی زیر نظر وزیر برای مدیریت هوش مصنوعی خبر داده است. معاون وزیر ارتباطات نیز در ژانویه 2025 از صدور مجوز اپراتور هوش مصنوعی در آینده نزدیک خبر داد که "نشانه عزم جدی وزارت ارتباطات برای توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و ترسیم آینده‌ای نو برای اقتصاد کشور است".   

در کشورهای پیشرو، مانند امارات، سنگاپور، و اتحادیه اروپا، پیشرفت‌ها چشمگیرتر است:

• امارات (دبی): دبی در سال 2025 با ادغام هوش مصنوعی و فناوری‌های هوشمند، به قطب گردشگری هوشمند تبدیل شده است. این شامل خدمات کنسیج هوش مصنوعی، اپلیکیشن‌های هوشمند برنامه‌ریزی سفر، پیش‌نمایش‌های واقعیت مجازی، چت‌بات‌های 24/7، و سیستم‌های پیشرفته فرودگاهی (گذرنامه بیومتریک، اسکنرهای امنیتی هوش مصنوعی، سیستم‌های هوشمند حمل چمدان) می‌شود. این اقدامات منجر به افزایش 15% در هزینه‌کرد گردشگران و کاهش 30% در هزینه‌های عملیاتی هتل‌ها شده است. امارات در سال 2023 در کنار عربستان سعودی و قطر، در شاخص جهانی هوش مصنوعی در بین کشورهای عربی پیشرو بوده است.   

• سنگاپور: هیئت گردشگری سنگاپور (STB) متعهد به حفاظت از داده‌های شخصی است و تنها اطلاعات ضروری را جمع‌آوری می‌کند. قانون حفاظت از داده‌های شخصی (PDPA) در سنگاپور، استانداردهای پایه را برای حفاظت از داده‌ها فراهم می‌کند و هدف آن جلوگیری از سوءاستفاده و حفظ اعتماد افراد است. سنگاپور در حال اجرای چشم‌انداز "ملت هوشمند" خود است که شامل استراتژی ملی هوش مصنوعی و برنامه‌های توسعه اقتصاد دیجیتال می‌شود.   

• اتحادیه اروپا: اتحادیه اروپا در حال توسعه "فضای داده مشترک گردشگری اروپا" (ETDS) است که هدف آن تبادل امن و یکپارچه داده‌ها برای نوآوری و ارزش‌آفرینی است. مسابقاتی مانند "پایتخت هوشمند گردشگری اروپا 2025" بهترین شیوه‌ها را در زمینه‌های دیجیتالی‌سازی، پایداری و دسترسی‌پذیری برجسته می‌کند.   

• در حالی که ایران گام‌های اولیه را در توسعه هوش مصنوعی در گردشگری برداشته و سرمایه‌گذاری‌های دولتی قابل توجهی انجام داده است (115 میلیون دلار در 2024) ، اما در مقایسه با کشورهای پیشرو مانند امارات و سنگاپور، هنوز در مراحل ابتدایی قرار دارد. این فاصله نه تنها در حجم سرمایه‌گذاری، بلکه در بلوغ چارچوب‌های قانونی و عملیاتی برای حفاظت از داده‌ها و مدیریت ریسک‌های اخلاقی مشهود است. عدم وجود یک قانون جامع حفاظت از داده‌ها در ایران، می‌تواند مانعی جدی در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و اعتماد گردشگران بین‌المللی باشد، چرا که آن‌ها به رعایت استانداردهای جهانی (مانند GDPR) عادت دارند. این وضعیت به کندی در توسعه گردشگری هوشمند مسئولانه در مقایسه با کشورهای پیشرو منجر می‌شود و رقابت‌پذیری ایران را در بازار جهانی گردشگری هوشمند کاهش می‌دهد.   

 حریم خصوصی در معرض خطر: ابعاد اخلاقی و چالش‌های امنیتی داده‌ها

چالش‌های اخلاقی جمع‌آوری داده‌ها

چالش‌های اخلاقی در جمع‌آوری داده‌های گردشگران در عصر هوش مصنوعی، از ابعاد مختلفی قابل بررسی است که فراتر از صرف نقض حریم خصوصی، به تغییر ماهیت تجربه سفر نیز می‌انجامد. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، جمع‌آوری داده‌ها بدون رضایت و سوءاستفاده از آن‌هاست. بسیاری از پلتفرم‌های گردشگری اطلاعات کاربران را بدون آگاهی کامل آن‌ها جمع‌آوری می‌کنند و این داده‌ها ممکن است برای اهداف تجاری یا تبلیغاتی بدون رضایت صریح افراد به کار گرفته شوند. این عمل، که گاهی به "اسکرپینگ" داده‌ها از اینترنت بدون کسب رضایت کاربر اطلاق می‌شود، بسیاری از اصول شناخته‌شده حریم خصوصی را نقض می‌کند.   

علاوه بر این، افشای اطلاعات حساس و تبعیض الگوریتمی از دیگر نگرانی‌های جدی است. حملات سایبری می‌توانند اطلاعات حساسی مانند شماره پاسپورت، جزئیات پرداخت و مکان‌های بازدیدشده را افشا کنند. همچنین، الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند تبعیض و سوگیری را در تصمیم‌گیری‌ها (مانند قیمت‌گذاری یا توصیه‌ها) تقویت کنند، به ویژه اگر بر روی داده‌های مغرضانه آموزش دیده باشند. این وضعیت می‌تواند منجر به "درمان ناعادلانه" یا "محرومیت گروه‌های خاص" از خدمات شود.   

عدم شفافیت و کنترل کاربر بر داده‌ها نیز یک چالش بنیادین است. کاربران اغلب از نحوه جمع‌آوری، استفاده و انتشار اطلاعاتشان توسط هوش مصنوعی بی‌اطلاع هستند و کنترل کافی بر این فرآیندها ندارند. این عدم شفافیت، اعتماد کاربران را تضعیف می‌کند و توانایی آن‌ها برای مدیریت اطلاعات شخصی‌شان را محدود می‌سازد. این چالش‌های اخلاقی صرفاً به نقض حریم خصوصی محدود نمی‌شوند، بلکه به "تغییر ماهیت تجربه سفر" نیز می‌انجامند. شخصی‌سازی بیش از حد می‌تواند منجر به "مسدود شدن فیلتر" و کاهش کشف خودبه‌خودی شود. همچنین، "مسائل اخلاقی" در هوش مصنوعی گردشگری هنوز به طور پراکنده مورد بحث قرار گرفته و فاقد اصول تعریف‌شده دقیق هستند. این وضعیت از جمع‌آوری داده بدون رضایت و شفافیت و سوگیری الگوریتمی نشأت می‌گیرد که به تصمیم‌گیری‌های ناعادلانه و تبعیض، و در نهایت به کاهش اصالت تجربه سفر و از بین رفتن اعتماد می‌انجامد.   

تهدیدات امنیت سایبری و پیامدهای نقض داده‌ها

صنعت هتلداری به دلیل حجم بالای داده‌های حساس مشتریان، از جمله اطلاعات پرداخت و شناسایی شخصی، به شدت در برابر حملات سایبری آسیب‌پذیر است. آمارها نشان می‌دهد که این تهدیدات رو به افزایش است. در سال 2024، میانگین هزینه یک نقض داده در صنعت هتلداری به 3.86 میلیون دلار افزایش یافت که نسبت به سال 2023 (3.62 میلیون دلار) رشد قابل توجهی داشته است. در سطح جهانی، میانگین هزینه نقض داده‌ها در سال 2024 به رکورد 4.88 میلیون دلار رسید که 10% افزایش نسبت به سال 2023 (4.45 میلیون دلار) نشان می‌دهد. تحقیقات شرکت Trustwave در سال 2023 نشان داد که 31 درصد از کسب‌وکارهای هتلداری تجربه نقض داده داشته‌اند و 89 درصد از آن‌ها نقض‌های مکرر را تجربه کرده‌اند که میانگین هزینه هر نقض 3.4 میلیون دلار بوده است. پیش‌بینی می‌شود هزینه‌های جهانی جرایم سایبری تا سال 2025 به 10.5 تریلیون دلار در سال برسد.   

نمونه‌های موردی از این حملات نیز قابل تأمل است. حمله سایبری به Omni Hotels & Resorts در سال 2024 منجر به اختلال طولانی‌مدت در سیستم‌های اصلی از جمله رزرو، پردازش پرداخت، و دسترسی الکترونیکی به اتاق‌ها شد. همچنین، نقض پلتفرم مدیریت هتل Otelier، اطلاعات 437,000 آدرس ایمیل مشتری، نام، آدرس فیزیکی، شماره تلفن، جزئیات رزرو سفر و در برخی موارد اطلاعات جزئی کارت اعتباری را از برندهای بزرگ هتل مانند ماریوت، هیلتون و هایت افشا کرد. حملات فیشینگ نیز به شدت رو به افزایش است؛ گروه کاری ضد فیشینگ (APWG) در سه‌ماهه سوم سال 2024، 932,923 حمله فیشینگ را گزارش کرده است.   

تأثیر نقض حریم خصوصی بر اعتماد گردشگران و اقتصاد گردشگری بسیار عمیق است. نقض داده‌ها می‌تواند منجر به سرقت هویت و کلاهبرداری مالی شود. بر اساس یک نظرسنجی حریم خصوصی مصرف‌کننده، 75% از پاسخ‌دهندگان اعلام کردند که از سازمانی که به داده‌هایشان اعتماد ندارند، خرید نخواهند کرد. این آمار نشان می‌دهد که نقض حریم خصوصی مستقیماً بر شهرت برند و درآمد کسب‌وکارها تأثیر می‌گذارد و می‌تواند منجر به زیان‌های مالی قابل توجهی شود. هزینه‌های نقض داده‌ها تنها به ابعاد مالی (میلیون‌ها دلار) محدود نمی‌شود، بلکه شامل "فرسایش اعتماد" و "آسیب بلندمدت به شهرت" است که جبران آن بسیار دشوارتر است. در ایران، با توجه به کمبود زیرساخت‌های امنیتی و تحریم‌ها که دسترسی به ابزارهای بین‌المللی را محدود می‌کند ، خطر نقض داده‌ها شاید حتی بیشتر از میانگین جهانی باشد، که می‌تواند به "ایران‌هراسی" در حوزه گردشگری دامن بزند و تلاش‌ها برای جذب گردشگر را بی‌اثر کند. این وضعیت از افزایش استفاده از هوش مصنوعی در گردشگری و جمع‌آوری داده‌های حساس، همراه با کمبود نیروی متخصص امنیت سایبری و تحریم‌ها، نشأت می‌گیرد که به افزایش ریسک حملات سایبری و نقض داده‌ها منجر شده و در نهایت به کاهش اعتماد گردشگران و سرمایه‌گذاران و آسیب اقتصادی به صنعت گردشگری ایران می‌انجامد.   

نظریه‌های اخلاقی مرتبط با حریم خصوصی در هوش مصنوعی

برای درک عمیق‌تر ابعاد اخلاقی حریم خصوصی در هوش مصنوعی، می‌توان به سه نظریه اصلی اخلاقی رجوع کرد که چارچوب‌های فکری ضروری برای تدوین سیاست‌های اخلاقی هوش مصنوعی در گردشگری را فراهم می‌کنند:

• فایده‌گرایی (Utilitarianism): این نظریه بر این ایده استوار است که اقدامات درست، آن‌هایی هستند که بیشترین شادی و منفعت را برای بیشترین تعداد افراد به ارمغان می‌آورند. در زمینه حریم خصوصی هوش مصنوعی، فایده‌گرایی ممکن است جمع‌آوری و تحلیل داده‌های شخصی را توجیه کند، اگر به منافع اجتماعی قابل توجهی منجر شود، مانند بهبود خدمات گردشگری، کاهش هزینه‌ها، یا افزایش امنیت. با این حال، این رویکرد می‌تواند حقوق فردی را در برابر منافع جمعی نادیده بگیرد.   

• وظیفه‌گرایی (Deontology): این رویکرد بر اهمیت قوانین، وظایف، و اصول اخلاقی فارغ از نتایج تأکید دارد. از منظر وظیفه‌گرایی، جمع‌آوری و استفاده از داده‌های شخصی بدون رضایت، غیراخلاقی تلقی می‌شود. این نظریه بر اصول شفافیت، رضایت آگاهانه کاربر، و کنترل فرد بر داده‌هایش تأکید می‌کند و معتقد است که برخی حقوق، مانند حق حریم خصوصی، باید به طور مطلق رعایت شوند.   

• اخلاق فضیلت (Virtue Ethics): این نظریه بر شخصیت و فضایل اخلاقی افراد و سازمان‌ها تمرکز دارد، نه بر قوانین یا نتایج. در زمینه حریم خصوصی هوش مصنوعی، اخلاق فضیلت توسعه‌دهندگان و شرکت‌ها را تشویق می‌کند تا شیوه‌هایی را اتخاذ کنند که به حریم خصوصی کاربران به عنوان یک فضیلت اخلاقی احترام بگذارند. این رویکرد به "فرهنگ سازمانی" و مسئولیت‌پذیری درونی شرکت‌ها می‌پردازد و بر اهمیت ایجاد سیستمی مبتنی بر اعتماد و احترام تأکید می‌کند.   

این نظریه‌ها چارچوب‌های فکری ضروری برای تدوین سیاست‌های اخلاقی هوش مصنوعی در گردشگری را فراهم می‌کنند. در حالی که فایده‌گرایی ممکن است به سمت جمع‌آوری بیشتر داده‌ها برای "بهبود تجربه" متمایل شود، وظیفه‌گرایی بر حقوق بنیادین فردی (رضایت و کنترل) تأکید دارد. اخلاق فضیلت نیز به "فرهنگ سازمانی" و مسئولیت‌پذیری درونی شرکت‌ها می‌پردازد. یافتن تعادل میان این رویکردها برای توسعه پایدار و اخلاقی هوش مصنوعی حیاتی است. پیچیدگی اخلاقی هوش مصنوعی و تضاد منافع بین شخصی‌سازی و حریم خصوصی، نیاز به چارچوب‌های نظری اخلاقی را برجسته می‌سازد تا اصول راهنما برای توسعه و استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی در گردشگری تدوین شود.   

 چارچوب‌های قانونی و سیاست‌گذاری: از خلاء تا اقدام

قوانین و مقررات بین‌المللی حفاظت از داده‌ها

در سطح جهانی، با رشد سریع هوش مصنوعی و افزایش حجم داده‌ها، نیاز به چارچوب‌های قانونی و اخلاقی جامع برای حفاظت از حریم خصوصی داده‌ها بیش از پیش احساس شده است.

• GDPR (مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها) در اروپا: این چارچوب که در اتحادیه اروپا به اجرا درآمده است، بر قانونی بودن، انصاف و شفافیت در پردازش داده‌ها تأکید دارد. GDPR سازمان‌ها را ملزم به پاسخگویی و شفافیت در تصمیم‌گیری‌های خودکار هوش مصنوعی می‌کند و به کاربران حق می‌دهد تا اطلاعات خود را کنترل کنند.   

• CCPA (قانون حریم خصوصی مصرف‌کننده کالیفرنیا): این قانون به افراد حق می‌دهد تا از جمع‌آوری و استفاده از داده‌هایشان مطلع شوند، درخواست حذف آن را داشته باشند و از فروش اطلاعات شخصی خود انصراف دهند.   

• PIPL (قانون حفاظت از اطلاعات شخصی) در چین: این قانون که در سال 2021 تصویب شد، اخذ رضایت صریح کاربر برای استفاده از داده‌ها را الزامی می‌کند و تمامی سیستم‌های هوش مصنوعی در چین ملزم به رعایت آن هستند.   

علاوه بر قوانین ملی و منطقه‌ای، سازمان‌های بین‌المللی نیز توصیه‌ها و راهنماهایی را در زمینه اخلاق و حریم خصوصی هوش مصنوعی در گردشگری منتشر کرده‌اند:

• اصول هوش مصنوعی OECD: این اصول که در سال 2019 تصویب و در 2024 به‌روزرسانی شدند، هوش مصنوعی نوآورانه و قابل اعتماد را ترویج می‌کنند که به حقوق بشر و ارزش‌های دموکراتیک، از جمله انصاف و حریم خصوصی، احترام می‌گذارد. آن‌ها بر شفافیت، توضیح‌پذیری، استحکام، امنیت، ایمنی و پاسخگویی تأکید دارند.   

• سند سیاستی G7/OECD در مورد هوش مصنوعی و گردشگری (2024): این سند بر لزوم "اعمال اقدامات قوی حفاظت از داده‌ها و مصرف‌کننده" در هنگام استفاده از هوش مصنوعی برای شخصی‌سازی تجربیات گردشگری تأکید می‌کند.   

• UNWTO (سازمان جهانی گردشگری): برنامه کاری 2024-2025 UNWTO بر تقویت اصول گردشگری اخلاقی و مسئولانه در سیاست‌گذاری تأکید دارد. نشریه "پذیرش هوش مصنوعی در گردشگری – ملاحظات کلیدی برای ذینفعان بخش" (ژانویه 2025) بر اهمیت توسعه دستورالعمل‌های اخلاقی هوش مصنوعی در گردشگری برای رسیدگی به نگرانی‌های حریم خصوصی، سوگیری، شفافیت و پاسخگویی تأکید می‌کند.   

وجود این چارچوب‌های بین‌المللی نشان‌دهنده اجماع جهانی بر لزوم تنظیم‌گری هوش مصنوعی و حفاظت از داده‌هاست. این قوانین صرفاً برای حمایت از مصرف‌کننده نیستند، بلکه برای ایجاد یک "محیط اعتماد" ضروری‌اند که بدون آن، نوآوری‌های دیجیتال نمی‌توانند به پتانسیل کامل خود دست یابند. کشورهایی که این استانداردها را رعایت نکنند، در بلندمدت از چرخه اقتصاد دیجیتال جهانی و جذب گردشگر هوشمند عقب خواهند ماند. رشد سریع هوش مصنوعی و داده‌ها، همراه با افزایش ریسک‌های حریم خصوصی، نیاز به تنظیم‌گری جهانی را ضروری ساخته تا اعتماد و پایداری در بازار گردشگری هوشمند ایجاد شود.   

وضعیت قوانین حریم خصوصی داده‌ها در ایران

در ایران، وضعیت قوانین حریم خصوصی داده‌ها با وجود اذعان به اهمیت آن، همچنان با خلأها و ابهاماتی مواجه است. خلأهای قانونی: قانون اساسی ایران در اصل 25 حق حریم خصوصی را به رسمیت شناخته است، اما قوانین اجرایی جامعی برای حفاظت از حریم خصوصی داده‌ها، به ویژه در عصر دیجیتال، وجود ندارد. قوانین موجود مانند قانون تجارت الکترونیک (مصوب 1382) و قانون جرایم رایانه‌ای (مصوب 1388) به صورت پراکنده به این مسائل اشاره دارند، اما به طور خاص برای تنظیم پردازش داده‌های شخصی در مقیاس وسیع هوش مصنوعی طراحی نشده‌اند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که در 25 می 2023 منتشر شد، به این خلأها اشاره کرده و بیان داشته که شیوه احقاق حقوق و ضوابط مشخصی در این زمینه وجود ندارد.   

آخرین وضعیت لوایح پیشنهادی: لایحه "حفاظت از داده‌های شخصی" از سال 1396 توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تهیه شده و شباهت‌هایی با GDPR دارد، اما هنوز به تصویب نهایی نرسیده است. در سال 1400، طرح "حمایت و حفاظت از داده‌ها و اطلاعات شخصی" در مجلس اعلام وصول شد که پردازش داده‌های غیرعمومی را منوط به رضایت فرد می‌داند، اما این طرح نیز به دلیل ابهامات نهایی نشده است. با این حال، کلیات لایحه حفاظت از داده‌های شخصی در اردیبهشت 1403 (می 2024) در کمیسیون حقوقی دولت تصویب شده و به مجلس ارجاع شده است. پس از هک اسنپ‌فود در دی 1402 (ژانویه 2024)، دستورالعملی برای حفاظت از داده‌های مردم (شامل رمزنگاری) توسط مرکز ملی فضای مجازی ابلاغ شد.   

نقل قول از مسئولان دولتی:

• احسان چیت‌ساز، معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در ژانویه 2025 اظهار داشت: "در تمام این تحولات، حقوق دیجیتال و داده‌های مردم اولویت ما بوده و هست. ما درصددیم تا با تنظیم‌گری به‌روز، محیطی امن و شفاف ایجاد کنیم تا شرکت‌ها و استارتاپ‌ها بتوانند با آسودگی فعالیت کنند و مردم نیز از حریم خصوصی خود مطمئن باشند.". او همچنین از صدور مجوز اپراتور هوش مصنوعی خبر داد که "نشانه عزم جدی وزارت ارتباطات برای توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و ترسیم آینده‌ای نو برای اقتصاد کشور است".   

• سیدستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در دسامبر 2024 بیان کرد: "وزارت ارتباطات باید به سمت تنظیم‌گری حوزه داده، سرویس و هوش مصنوعی قدم بردارد". او همچنین بر نقش کلیدی ایران در توسعه فناوری‌های نوین ارتباطی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در همکاری‌های منطقه‌ای تأکید کرد.   

• عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در می 2024 تصریح کرد: "حفاظت از داده‌های شخصی کاربران در فضای مجازی از مهمترین عوامل اعتماد مردم به سکوهای داخلی و موجب رشد پایدار اقتصاد دیجیتال است".   

با وجود اذعان مسئولان به اهمیت حریم خصوصی و تلاش برای تدوین لوایح، "فاصله بین نیت و عمل" در ایران قابل توجه است. عدم تصویب نهایی یک قانون جامع پس از سال‌ها، نشان‌دهنده پیچیدگی‌ها و شاید عدم اولویت‌بندی کافی این موضوع در سطح کلان است. این خلأ قانونی، نه تنها بستر را برای سوءاستفاده از داده‌ها فراهم می‌کند، بلکه مانع از توسعه یک اکوسیستم گردشگری هوشمند با استانداردهای بین‌المللی می‌شود. اظهارات مسئولان در مورد عزم جدی در حالی که قوانین اجرایی هنوز در ابهام هستند، یک تناقض چالش‌برانگیز است که باید مورد نقد قرار گیرد. این وضعیت از تأکید مسئولان بر حریم خصوصی و در عین حال عدم تصویب قانون جامع پس از سال‌ها نشأت می‌گیرد که به ادامه خلأ قانونی و عدم شفافیت منجر شده و در نهایت به اعتماد عمومی آسیب رسانده و مانع از تحقق کامل اهداف توسعه گردشگری هوشمند می‌شود.   

مقایسه ایران با کشورهای پیشرو در حکمرانی داده‌های گردشگری هوشمند

مقایسه رویکرد ایران با کشورهای پیشرو در حکمرانی داده‌های گردشگری هوشمند، شکاف‌های موجود را آشکار می‌سازد.

• سنگاپور: سنگاپور دارای قانون جامع حفاظت از داده‌های شخصی (PDPA) است که چارچوب مشخصی برای جمع‌آوری، استفاده و افشای داده‌ها فراهم می‌کند و بر اصول رضایت، شفافیت و امنیت تأکید دارد. هیئت گردشگری سنگاپور نیز سیاست‌های روشنی برای حفاظت از داده‌ها دارد و تنها اطلاعات ضروری را جمع‌آوری می‌کند. این کشور با چشم‌انداز "ملت هوشمند"، به دنبال ایجاد یک اکوسیستم دیجیتال امن و قابل اعتماد است.   

• دبی (امارات): امارات دارای "قانون فدرال شماره 45 سال 2021 در مورد حفاظت از داده‌های شخصی" است که رضایت صریح برای پردازش داده‌ها را الزامی می‌کند و به افراد حق اعتراض به تصمیمات صرفاً خودکار را می‌دهد. استراتژی داده دبی نیز بر توازن بین انتشار داده‌ها و حفظ محرمانگی و حریم خصوصی تأکید دارد و به دنبال مدیریت داده‌ها بر اساس دستورالعمل‌های شفاف و همسو با بهترین شیوه‌های بین‌المللی است.   

ایران در مقایسه، فاقد یک قانون جامع مشابه است. اگرچه لوایحی در دست بررسی است، اما عدم تصویب و اجرای آن‌ها، ایران را در موقعیت ضعف قرار می‌دهد. در حالی که کشورهای پیشرو به سمت "حکمرانی داده" و "فضاهای داده مشترک" حرکت می‌کنند تا تبادل امن و یکپارچه داده‌ها را برای نوآوری و ارزش‌آفرینی تسهیل کنند ، ایران هنوز درگیر تدوین قوانین پایه است. این تفاوت در بلوغ قانونی، به طور مستقیم بر توانایی ایران در جذب سرمایه‌گذاری خارجی در فناوری‌های گردشگری و تضمین امنیت داده‌های گردشگران بین‌المللی تأثیر می‌گذارد.   

شکاف بین ایران و کشورهای پیشرو نه تنها در "وجود قانون" بلکه در "فرهنگ حاکمیتی" نسبت به داده‌هاست. در حالی که سنگاپور و دبی به داده‌ها به عنوان یک "دارایی استراتژیک" نگاه می‌کنند که نیازمند حکمرانی دقیق برای ایجاد اعتماد و نوآوری است ، در ایران، این موضوع بیشتر به عنوان یک "چالش امنیتی" یا "موضوع حقوقی" مورد توجه قرار می‌گیرد تا یک "فرصت توسعه‌ای". این تفاوت دیدگاه، می‌تواند به کندی در پیاده‌سازی راهکارهای جامع و پیشگیرانه منجر شود. این وضعیت از وجود قوانین جامع و فرهنگ حکمرانی داده در کشورهای پیشرو در مقابل نبود این موارد در ایران نشأت می‌گیرد که به عدم اعتماد بین‌المللی و کاهش سرمایه‌گذاری خارجی در گردشگری هوشمند ایران منجر شده و در نهایت رقابت‌پذیری کشور را در بازار جهانی کاهش می‌دهد.   

 راهکارها و چشم‌انداز: به سوی گردشگری هوشمند مسئولانه در ایران

برای عبور از چالش‌های موجود و بهره‌برداری حداکثری از پتانسیل هوش مصنوعی در صنعت گردشگری ایران، اتخاذ رویکردی جامع شامل راهکارهای فنی، سیاستی و قانونی، و فرهنگی ضروری است.

راهکارهای فنی و عملیاتی

• رمزنگاری و امن‌سازی داده‌ها: استفاده از رمزنگاری برای محافظت از اطلاعات حساس و نشان دادن حسن نیت به کاربران ضروری است. این کار باعث می‌شود حتی در صورت سرقت اطلاعات، خواندن و استفاده از آن‌ها برای افراد غیرمجاز دشوار باشد.   

• مدل‌های هوش مصنوعی بدون نیاز به داده‌های شخصی: توسعه و به‌کارگیری تکنیک‌هایی مانند "یادگیری فدرال" (Federated Learning) که در آن سیستم‌ها بدون تبادل اطلاعات خام فعالیت می‌کنند، یا طراحی مدل‌هایی که اجازه ارتباط اطلاعات به افراد خاص را نمی‌دهند، می‌تواند به طور قابل توجهی خطرات امنیتی را کاهش دهد. همچنین، استفاده از "داده‌های مصنوعی" (Synthetic Data) برای آموزش مدل‌ها به جای اطلاعات واقعی، یک راهکار مؤثر دیگر است.   

• شفافیت و کنترل کاربر: سازمان‌ها باید درباره نحوه استفاده از داده‌های کاربران شفاف باشند و به آن‌ها اجازه دهند در هر زمانی اطلاعات خود را از پایگاه داده حذف یا ویرایش کنند. اصل "حریم خصوصی بر اساس طراحی" (Privacy-by-Design) باید از ابتدا در توسعه تمامی خدمات گردشگری هوشمند لحاظ شود، به این معنی که حفاظت از داده‌ها در تمام مراحل طراحی و پیاده‌سازی سیستم‌ها در نظر گرفته شود.   

• اهمیت آموزش کارکنان و سرمایه‌گذاری در امنیت سایبری: آموزش منظم کارکنان برای شناسایی حملات فیشینگ و لینک‌های مشکوک حیاتی است، زیرا خطای انسانی همچنان یکی از بزرگترین نقاط ضعف در امنیت سایبری محسوب می‌شود. همچنین، سرمایه‌گذاری در ابزارهای پیشرفته حفاظت از نقاط پایانی (Endpoint Protection) و پشتیبان‌گیری منظم و امن از داده‌های حیاتی ضروری است تا در صورت بروز حادثه، تداوم کسب‌وکار تضمین شود.   

راهکارهای فنی صرفاً ابزارهایی برای کاهش ریسک نیستند، بلکه "پیش‌نیازهای اعتماد" در عصر دیجیتال هستند. در ایران، با توجه به کمبود نیروی متخصص و محدودیت‌های زیرساختی ناشی از تحریم‌ها ، پیاده‌سازی این راهکارها نیازمند سرمایه‌گذاری هدفمند و همکاری با بخش خصوصی دانش‌بنیان است. افزایش پیچیدگی حملات سایبری و حساسیت داده‌های گردشگری، لزوم پیاده‌سازی راهکارهای فنی پیشرفته و آموزش نیروی انسانی را دوچندان می‌کند تا امنیت و اعتماد در این حوزه افزایش یابد.   

راهکارهای سیاستی و قانونی

• ضرورت تصویب و اجرای قانون جامع حفاظت از داده‌های شخصی: این مهمترین گام برای ایجاد یک چارچوب حقوقی روشن و قابل اعتماد است. این قانون باید حقوق اشخاص را به وضوح تبیین کرده و ضوابط مشخصی برای پردازش داده‌ها و مسئولیت‌پذیری کنشگران تعیین کند.   

• افزایش آگاهی عمومی و توانمندسازی کاربران: بسیاری از کاربران از حقوق خود در زمینه حریم خصوصی اطلاعات آگاهی ندارند و ممکن است بدون اطلاع، اجازه استفاده از داده‌هایشان را به شرکت‌ها بدهند. آموزش عمومی و فراهم آوردن ابزارهایی برای مدیریت تنظیمات حریم خصوصی و کنترل داده‌ها ضروری است.   

• همکاری بخش دولتی و خصوصی: وزارت میراث فرهنگی و وزارت ارتباطات در ایران به دنبال بهره‌گیری از ظرفیت بخش خصوصی و استارتاپ‌ها در توسعه گردشگری هوشمند و زیرساخت‌های دیجیتال هستند. این همکاری باید با هدف ایجاد بسترهای قانونی و زیرساختی مناسب صورت گیرد.   

تصویب قانون جامع تنها گام اول است؛ "اجرای مؤثر" و "فرهنگ‌سازی" در مورد آن به همان اندازه اهمیت دارد. در ایران، با توجه به چالش‌های نظارتی و عدم شفافیت ، اطمینان از اجرای صحیح و پاسخگویی در برابر تخلفات، نیازمند اراده سیاسی قوی و سازوکارهای نظارتی مستقل است. همچنین، توانمندسازی کاربران برای اعمال حقوق خود، فراتر از صرفاً اطلاع‌رسانی است و نیازمند پلتفرم‌های کاربرپسند برای مدیریت داده‌هاست. خلأ قانونی و عدم آگاهی عمومی، همراه با نیاز به ایجاد اعتماد، ضرورت تصویب قانون جامع، آموزش و توانمندسازی کاربران، و همکاری مؤثر دولت و بخش خصوصی را برای ایجاد محیطی امن و شفاف برای گردشگری هوشمند برجسته می‌سازد.   

نقد سازنده و پیشنهادها برای آینده

برای تبدیل چالش‌ها به فرصت‌ها، ایران می‌تواند با تمرکز بر نقاط قوت خود مانند میراث فرهنگی غنی و طبیعت بکر، و با استفاده از فناوری‌هایی مانند واقعیت افزوده (AR) و واقعیت مجازی (VR) برای ارتقاء تجربه بازدید ، چالش‌های زیرساختی و قانونی را به فرصت تبدیل کند. سرمایه‌گذاری در اپلیکیشن‌های بومی و پلتفرم‌های رزرو آنلاین نیز می‌تواند تجربه سفر را بهبود بخشد و به جذب گردشگران کمک کند.   

تأکید بر رویکرد انسان‌محور در توسعه هوش مصنوعی در گردشگری حیاتی است. هوش مصنوعی باید توانایی‌های انسانی را تقویت کند، نه اینکه جایگزین آن‌ها شود. این به معنای حفظ تعاملات انسانی اصیل و جلوگیری از "غیرانسانی شدن" تجربیات است. در این راستا، باید از "فرار مغزها" در حوزه هوش مصنوعی جلوگیری کرد و با ایجاد فرصت‌های شغلی جذاب و محیطی پویا، متخصصان را در داخل کشور نگه داشت.   

نقش ایران در همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نیز می‌تواند بسیار پررنگ باشد. ایران می‌تواند با همکاری با سازمان‌های بین‌المللی مانند UNWTO و OECD و کشورهای منطقه (مانند امارات که در هوش مصنوعی پیشرو است)، در تدوین استانداردهای اخلاقی و بهترین شیوه‌ها در زمینه حریم خصوصی داده‌های گردشگری مشارکت فعال‌تری داشته باشد. این امر می‌تواند به افزایش اعتبار و جذب سرمایه‌گذاری خارجی کمک کند. نقد اصلی این است که بدون حل چالش‌های بنیادی حریم خصوصی و امنیت داده‌ها، سرمایه‌گذاری‌های دیگر در هوش مصنوعی گردشگری ممکن است به ثمر نرسد. برای ایران، مسیر پیش‌رو نه تنها در تقلید از مدل‌های جهانی، بلکه در "بومی‌سازی" و "تطبیق" آن‌ها با شرایط خاص کشور است. این شامل توسعه پلتفرم‌های بومی و تمرکز بر پردازش زبان فارسی می‌شود. چالش‌های داخلی (زیرساخت، نیروی انسانی، تحریم) و پتانسیل‌های بومی، لزوم رویکرد انسان‌محور و بومی‌سازی هوش مصنوعی را ضروری می‌سازد که با همکاری بین‌المللی برای تدوین استانداردها، به توسعه پایدار و مسئولانه گردشگری هوشمند در ایران منجر خواهد شد.   

نتیجه‌گیری: تعادل میان نوآوری و اعتماد

هوش مصنوعی پتانسیل عظیمی برای دگرگونی صنعت گردشگری و بهبود تجربه مسافران دارد، اما این تحول با چالش‌های جدی در زمینه حریم خصوصی و اخلاق داده‌ها همراه است. جمع‌آوری گسترده داده‌های شخصی، خطر سوءاستفاده، تبعیض الگوریتمی و حملات سایبری، همگی می‌توانند اعتماد گردشگران را از بین ببرند و به رشد این صنعت آسیب بزنند. در سطح جهانی، تلاش‌هایی برای تدوین قوانین جامع و اصول اخلاقی صورت گرفته است، اما در ایران، با وجود اذعان مسئولان به اهمیت موضوع، هنوز خلأهای قانونی و زیرساختی قابل توجهی وجود دارد که مانع از بهره‌برداری کامل از این پتانسیل می‌شود.

آینده گردشگری هوشمند در ایران به میزان موفقیت در ایجاد تعادل ظریف میان نوآوری فناورانه و حفظ حقوق بنیادین گردشگران، به ویژه حریم خصوصی آن‌ها، بستگی دارد. این امر مستلزم تصویب و اجرای یک قانون جامع حفاظت از داده‌های شخصی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های امنیتی قوی، آموزش عمومی برای افزایش آگاهی کاربران از حقوقشان، و تقویت همکاری میان بخش‌های دولتی و خصوصی است. تنها با یک رویکرد مسئولانه و انسان‌محور که به ابعاد اخلاقی و اجتماعی هوش مصنوعی توجه دارد، می‌توان از پتانسیل کامل این فناوری برای تبدیل ایران به یک مقصد گردشگری هوشمند و قابل اعتماد در سطح جهانی بهره‌برداری کرد. عدم توجه به این مسائل، نه تنها می‌تواند به زیان‌های اقتصادی و اعتباری منجر شود، بلکه از تحقق چشم‌اندازهای بلندمدت توسعه گردشگری در کشور جلوگیری خواهد کرد.

(تهیه شده توسط مجله سفرنویسان)