هوش مصنوعی در خدمت سفر: تحول شخصی‌سازی و پشتیبانی گردشگران در ایران و چشم‌انداز جهانی

طلوع عصر هوش مصنوعی در صنعت گردشگری 

صنعت گردشگری در سراسر جهان، در آستانه یک دگرگونی عمیق قرار گرفته است. رویکردهای سنتی که سال‌ها بر این صنعت حاکم بودند، اکنون جای خود را به مدل‌های مبتنی بر فناوری‌های نوین می‌دهند. در این میان، هوش مصنوعی (AI) نه تنها یک ابزار کمکی، بلکه به عنوان یک نیروی محرکه اصلی و کاتالیزور قدرتمند، در حال بازتعریف نحوه برنامه‌ریزی، رزرو و تجربه سفر برای میلیون‌ها نفر در سراسر جهان است. این فناوری با توانایی‌های بی‌نظیر خود در تحلیل حجم عظیمی از داده‌ها، پیش‌بینی دقیق رفتار مصرف‌کننده و ارائه خدمات شخصی‌سازی‌شده، به کسب‌وکارهای فعال در این حوزه امکان می‌دهد تا کارایی عملیاتی خود را به سطحی بی‌سابقه ارتقا داده و همزمان، تجربه‌ای بی‌نظیر و متناسب با نیازهای فردی برای مسافران خلق کنند.   

گزارش حاضر، که توسط مجله سفرنویسان تهیه شده است، به واکاوی عمیق کاربردهای هوش مصنوعی در شخصی‌سازی سفر و نقش محوری چت‌بات‌های هوشمند در پشتیبانی از گردشگران می‌پردازد. هدف این پژوهش، ارائه تصویری جامع و تحلیلی از ابعاد مختلف این پدیده، از مفاهیم نظری و پیشرفت‌های جهانی تا چالش‌های عملیاتی و فرصت‌های پیش‌رو است. با رویکردی چالشی و روایی، این گزارش ضمن ارائه جزئیات پیشرفت‌های جهانی، به طور خاص به وضعیت ایران در این عرصه می‌پردازد. مقایسه با کشورهای پیشرو، بررسی دقیق نقاط قوت و ضعف داخلی، و ارائه راهکارهای عملی و سازنده، از محورهای اصلی این تحلیل خواهد بود تا مسیر روشنی برای آینده گردشگری هوشمند در ایران ترسیم شود.

شخصی‌سازی سفر با هوش مصنوعی؛ افق‌های نوین تجربه گردشگری

شخصی‌سازی (Personalization) به عنوان یکی از اصول محوری و خواسته‌های اساسی در سفر مدرن، به واسطه پیشرفت‌های هوش مصنوعی دستخوش تحولات شگرفی شده است. مسافران امروزی دیگر به توصیه‌های عمومی و یکسان رضایت نمی‌دهند؛ بلکه به دنبال تجربیات منحصربه‌فردی هستند که با سلیقه، علایق و نیازهای فردی آن‌ها همخوانی کامل داشته باشد. هوش مصنوعی با قابلیت تحلیل حجم وسیعی از داده‌ها، از جمله تاریخچه رزرو، اطلاعات دموگرافیک کاربران، و الگوهای جستجو، قادر است توصیه‌هایی کاملاً شخصی‌سازی‌شده ارائه دهد. این توصیه‌ها شامل پیشنهاد مقاصد ایده‌آل، اقامتگاه‌های متناسب با بودجه و سلیقه، و فعالیت‌هایی است که به بهترین شکل با علایق خاص هر مسافر مطابقت دارد.   

هوش مصنوعی چگونه تجربه سفر را شخصی‌سازی می‌کند؟

در قلب شخصی‌سازی سفر با هوش مصنوعی، مدل‌های زبانی بزرگ (LLMs) و حل‌کننده‌های ریاضیاتی (Solvers) قرار دارند. LLMها، مانند GPT-4 یا Claude-3، ابزارهایی قدرتمند برای تعامل تکراری با زبان طبیعی، جمع‌آوری اطلاعات و فراخوانی ابزارهای دیگر هستند. این مدل‌ها می‌توانند درخواست‌های پیچیده کاربران را درک کرده و محتوای مرتبط تولید کنند. با این حال، تحقیقات نشان داده است که LLMها به تنهایی در برنامه‌ریزی سفر با محدودیت‌های پیچیده و منطق ریاضیاتی، اغلب کمتر از ۴ درصد راه‌حل‌های قابل اجرا ارائه می‌دهند. این محدودیت، نیاز به رویکردی مکمل را برجسته می‌کند.   

ترکیب LLMها با حل‌کننده‌های ریاضیاتی، نظیر Satisfiability Modulo Theories (SMT)، این نقص را برطرف می‌سازد. در این رویکرد ترکیبی، LLM نقش مترجم را ایفا می‌کند؛ به این صورت که توضیحات زبان طبیعی کاربر را به فرمتی قابل درک برای حل‌کننده تبدیل می‌کند. سپس، حل‌کننده‌ها به دقت بررسی می‌کنند که آیا معیارها و محدودیت‌های تعیین‌شده توسط کاربر قابل برآورده شدن هستند و چگونه می‌توان به آن‌ها دست یافت. این همکاری نوآورانه، نرخ موفقیت در برنامه‌ریزی سفر را به طرز چشمگیری افزایش داده و از ۱۰ درصد یا کمتر برای LLMهای تنها، به بیش از ۹۰ درصد رسانده است. این پیشرفت نشان می‌دهد که آینده شخصی‌سازی سفر نه تنها در تولید محتوای خلاقانه، بلکه در توانایی سیستم‌های هوش مصنوعی برای انجام "استدلال عملیاتی" و "برنامه‌ریزی با محدودیت‌های واقعی" نهفته است. این رویکرد، پتانسیل هوش مصنوعی را از یک دستیار صرفاً اطلاعاتی به یک "مدیر پروژه سفر" ارتقا می‌دهد که قادر به حل مسائل پیچیده با رعایت تمامی جوانب است. این تکامل، بر نیاز به توسعه پلتفرم‌هایی تأکید می‌کند که بتوانند قابلیت‌های مختلف هوش مصنوعی (مانند پردازش زبان طبیعی، یادگیری ماشین و بهینه‌سازی) را به صورت یکپارچه برای ارائه راه‌حل‌های جامع و قابل اعتماد به کار گیرند و به کاهش خطاهای انسانی و افزایش رضایت مشتری در مقیاس وسیع منجر شوند.   

کاربردهای پیشرفته هوش مصنوعی در سفر

کاربردهای هوش مصنوعی در صنعت گردشگری فراتر از شخصی‌سازی ساده است و شامل طیف وسیعی از خدمات پیشرفته می‌شود:

• سیستم‌های رزرو هوشمند: هوش مصنوعی با تحلیل میلیون‌ها نقطه داده، بهترین گزینه‌ها را برای پرواز، اقامت و فعالیت‌ها در زمان واقعی ارائه می‌دهد. این سیستم‌ها می‌توانند زمان بهینه رزرو را برای کسب پایین‌ترین قیمت‌ها پیش‌بینی کنند و فرآیند رزرو را برای مسافران تسهیل بخشند.   

   

• دستیاران مجازی سفر: این دستیاران هوشمند، ابزارهای مدیریت سفر را فراهم می‌کنند، به‌روزرسانی‌های مداوم ارائه می‌دهند، رزروها را مدیریت می‌کنند و به سوالات متداول پاسخ می‌دهند. آن‌ها به عنوان یک همراه هوشمند در طول سفر عمل می‌کنند.   

   

• ترجمه زبان با هوش مصنوعی: نرم‌افزارهای ترجمه مبتنی بر هوش مصنوعی، مانند گوگل ترنسلیت، موانع زبانی را برای مسافران بین‌المللی از بین می‌برند و ارتباطات را تسهیل می‌کنند.   

   

• نظارت بر سلامت و ایمنی: هوش مصنوعی اطلاعات حیاتی در مورد خطرات سفر را ارائه می‌دهد، مانند هشدارهای مربوط به شیوع بیماری‌ها (همچون کووید-۱۹) یا بلایای طبیعی. این سیستم‌ها حتی می‌توانند سلامت مسافران را از طریق دستگاه‌های پوشیدنی رصد کرده و هشدارهای لازم را ارائه دهند.   

   

• تحلیل پیش‌بینانه: سازمان‌های گردشگری از تحلیل پیش‌بینانه برای پیش‌بینی نیازهای مشتریان و ارائه راه‌حل‌های فعال و پیشگیرانه استفاده می‌کنند. این امر به آن‌ها کمک می‌کند تا خدمات خود را بهینه کرده و تجربه مسافر را بهبود بخشند.   

   

• واقعیت افزوده (AR) و واقعیت مجازی (VR): این فناوری‌ها تجربه‌های غوطه‌ورکننده ارائه می‌دهند، از تورهای مجازی مقاصد قبل از سفر گرفته تا ارائه اطلاعات تعاملی و لایه‌های دیجیتال در سایت‌های تاریخی و جاذبه‌های گردشگری.   

   

• مقاصد هوشمند و یکپارچگی اینترنت اشیا (IoT): شهرهای هوشمند از حسگرهای هوش مصنوعی و اینترنت اشیا برای رصد حرکت گردشگران، مدیریت جمعیت و بهبود تجربه کلی بازدیدکننده استفاده می‌کنند. این امر به کاهش ازدحام و بهینه‌سازی جریان ترافیک کمک می‌کند.   

   

روندهای جهانی و آمار (۲۰۲۴-۲۰۲۵)

بازار جهانی هوش مصنوعی در صنعت سفر و گردشگری در حال تجربه یک رشد تصاعدی است. مطالعات نشان می‌دهد که این بازار از سال ۲۰۲۴ تا ۲۰۳۰ رشد سریعی را تجربه خواهد کرد و تحلیلگران انتظار نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) حدود ۲۸.۷ درصد را دارند. ارزش بازار هوش مصنوعی در گردشگری در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۴۷ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۵ حدود ۴.۳۹ میلیارد دلار ارزش‌گذاری شده است. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۵ این رقم به ۴۶.۴۲ میلیارد دلار برسد که نشان‌دهنده CAGR حدود ۲۶.۵۹ درصد بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۵ است. در یک گزارش دیگر، بازار هوش مصنوعی در هتلداری و گردشگری جهانی در سال ۲۰۲۴ حدود ۲.۹ میلیارد دلار ارزش داشته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۴ به ۳۶.۵ میلیارد دلار برسد، با CAGR حدود ۲۸.۹ درصد در دوره ۲۰۲۵-۲۰۳۴. تفاوت جزئی در این ارقام می‌تواند ناشی از تفاوت در متدولوژی‌های جمع‌آوری و گزارش‌دهی داده‌ها باشد. با این حال، روند کلی رشد تصاعدی و اهمیت فزاینده این فناوری در تمامی گزارش‌ها ثابت است. این موضوع نشان می‌دهد که با وجود تفاوت‌های جزئی در ارقام، اجماع کلی بر پتانسیل بالای سرمایه‌گذاری و توسعه در این حوزه وجود دارد. برای تصمیم‌گیرندگان و سرمایه‌گذاران، مهم‌تر از رقم دقیق سال جاری، درک روند کلی و نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) است که نشان‌دهنده یک بازار رو به گسترش و فرصت‌های سرمایه‌گذاری بلندمدت است. این امر بر لزوم تمرکز بر استراتژی‌های بلندمدت به جای واکنش‌های کوتاه‌مدت به نوسانات جزئی تأکید دارد.   

در زمینه نرخ پذیرش جهانی، در سال ۲۰۲۳، ایالات متحده با ۶۳ درصد بالاترین نرخ پذیرش هوش مصنوعی برای برنامه‌ریزی سفر را به خود اختصاص داد. اسپانیا با ۱۶ درصد و ایتالیا و آلمان هر دو با ۱۴ درصد در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند که نشان‌دهنده تفاوت‌های قابل توجه در پذیرش این فناوری در مناطق مختلف جهان است.   

سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های فناوری سفر (Travel Tech) نیز روندهای جالبی را نشان می‌دهد. کل سرمایه‌گذاری در این بخش در سال ۲۰۲۴ به ۵.۸ میلیارد دلار رسید که کمی افزایش نسبت به ۵.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ داشت. با این حال، پیش‌بینی می‌شود که این روند در سال ۲۰۲۵ کاهش یابد، به طوری که سرمایه‌گذاری در سه‌ماهه اول ۲۰۲۵ به زیر ۱ میلیارد دلار رسید و تا پایان ماه می به ۱.۱ میلیارد دلار افزایش یافت. با وجود این کاهش کلی، سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک در بخش‌های "غنی از هوش مصنوعی" (AI-rich sectors) رو به افزایش است، از جمله در سفر شرکتی و تجربیات. این کاهش کلی سرمایه‌گذاری در فناوری سفر در سال ۲۰۲۵ در کنار رشد سرمایه‌گذاری در بخش‌های "غنی از هوش مصنوعی" نشان‌دهنده یک تغییر پارادایم در اولویت‌بندی سرمایه‌گذاران است. این تحول به معنای بلوغ بازار و تمرکز بر فناوری‌هایی است که پتانسیل تحول‌آفرینی بالا و بازدهی واقعی را ارائه می‌دهند، نه صرفاً ایده‌های نوآورانه بدون مدل کسب‌وکار قوی. این پدیده حاکی از آن است که هوش مصنوعی دیگر یک "ویژگی جانبی" در فناوری سفر نیست، بلکه به "محرک اصلی ارزش‌آفرینی و مزیت رقابتی" تبدیل شده است. سرمایه‌گذاران به دنبال بازگشت سرمایه ملموس و حل مشکلات واقعی کسب‌وکارها با هوش مصنوعی هستند. این روند، فشار را بر استارتاپ‌ها و شرکت‌های موجود افزایش می‌دهد تا راهکارهای هوش مصنوعی خود را نه تنها نوآورانه، بلکه "کاربردی" و "سودآور" طراحی کنند. همچنین، این امر می‌تواند به ادغام‌های بیشتر در صنعت منجر شود، جایی که شرکت‌های بزرگ‌تر، استارتاپ‌های هوش مصنوعی موفق را برای تقویت قابلیت‌های خود جذب می‌کنند.   

بازیگران اصلی در این عرصه شامل شرکت‌های پیشرو جهانی مانند Kayak, Expedia Group, Sabre Corporation, Hyatt, TripAdvisor, Hopper, Skyscanner, Booking.com, MakeMyTrip, و Airbnb هستند که به طور گسترده از هوش مصنوعی برای شخصی‌سازی توصیه‌ها، بهینه‌سازی قیمت‌گذاری پویا، بهبود سیستم‌های رزرو و ارتقاء خدمات مشتری استفاده می‌کنند. علاوه بر این، شرکت‌های زیرساختی مانند Snowflake, Salesforce, و AWS نیز راهکارهای هوش مصنوعی را برای صنعت گردشگری ارائه می‌دهند، از جمله چت‌بات‌های پیشرفته، ابزارهای شخصی‌سازی و مدیریت ارتباط با مشتری.   

چت‌بات‌های هوشمند؛ ستون فقرات پشتیبانی نوین گردشگران

چت‌بات‌ها به عنوان دستیاران مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی، نقش حیاتی در تحول خدمات مشتری در صنعت گردشگری ایفا می‌کنند. این نرم‌افزارها از طریق کانال‌های مختلفی نظیر وب‌سایت‌ها، اپلیکیشن‌های موبایل، رسانه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های پیام‌رسان با کاربران تعامل برقرار می‌کنند. هسته اصلی عملکرد آن‌ها، استفاده از تکنیک‌های پیشرفته پردازش زبان طبیعی (NLP) است که به آن‌ها امکان می‌دهد تا زبان انسان را درک کرده و پاسخ‌هایی طبیعی و مرتبط تولید کنند.   

تعریف و کارکرد

به طور کلی، دو نوع اصلی چت‌بات در صنعت گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرد:

• چت‌بات‌های قانون‌محور (Rule-based chatbots): این نوع چت‌بات‌ها از یک جریان مکالمه از پیش تعریف‌شده پیروی می‌کنند و پاسخ‌های خود را بر اساس کلمات کلیدی مشخص ارائه می‌دهند. عملکرد آن‌ها محدود به قوانین برنامه‌ریزی‌شده است.

• چت‌بات‌های مبتنی بر هوش مصنوعی (AI chatbots): این چت‌بات‌ها از NLP برای تفسیر و یادگیری از تعاملات کاربر استفاده می‌کنند. این قابلیت به آن‌ها اجازه می‌دهد تا پاسخ‌های دقیق‌تر و شخصی‌سازی‌شده‌تری ارائه دهند و با هر مکالمه، عملکرد خود را بهبود بخشند. دستیار مجازی VictorIA نمونه‌ای از چت‌بات‌های مبتنی بر هوش مصنوعی است که برای پاسخگویی فوری به سوالات مشتریان و افزایش رضایت مسافران طراحی شده است.   

   

مزایای عملیاتی و استراتژیک

استفاده از چت‌بات‌های هوشمند مزایای چشمگیری برای شرکت‌های گردشگری به همراه دارد:

• خدمات مشتری ۲۴/۷: مسافران ممکن است در هر زمانی، صرف‌نظر از منطقه زمانی، نیاز به کمک داشته باشند. چت‌بات‌ها امکان ارائه خدمات شبانه‌روزی را بدون نیاز به تیم انسانی فراهم می‌کنند. این امر به پاسخگویی به سوالات متداول، ارائه اطلاعات لحظه‌ای و کمک خودکار به مشتریان منجر شده و بار کاری کارکنان انسانی را کاهش می‌دهد.   

   

• بهینه‌سازی فرآیندهای فروش و رزرو: چت‌بات‌ها می‌توانند به عنوان دستیاران فروش هوشمند عمل کرده و کاربران را در انتخاب بهترین اقامتگاه، بسته‌های سفر و تسهیل فرآیند خرید راهنمایی کنند. این قابلیت به افزایش نرخ تبدیل و فروش کمک می‌کند.   

   

• ارائه توصیه‌های شخصی‌سازی شده: با قابلیت یادگیری از تعاملات گذشته و تحلیل داده‌های مشتری، چت‌بات‌ها می‌توانند توصیه‌های شخصی‌سازی‌شده بر اساس ترجیحات فردی مسافر ارائه دهند، که در صنعت گردشگری بسیار حیاتی است.   

   

• حل فوری مشکلات: از سوالات مربوط به در دسترس بودن اتاق تا اطلاعات فعالیت‌ها در مقصد، چت‌بات‌ها می‌توانند فوراً پاسخ دهند و تجربه کاربری را به طور قابل توجهی بهبود بخشند.   

   

• افزایش رضایت و وفاداری مشتری: خدمات سریع و کارآمد، درک مشتری را افزایش داده و وفاداری او را تقویت می‌کند، که به تکرار سفر و توصیه‌های دهان به دهان منجر می‌شود.   

   

• پشتیبانی چندزبانه: چت‌بات‌ها می‌توانند به چندین زبان پاسخگو باشند و با زبان مورد نظر مشتری تطبیق یابند، که برای جذب گردشگران بین‌المللی بسیار مهم است.   

   

• کاهش بار کاری کارکنان: با رسیدگی به سوالات تکراری و کارهای روزمره، چت‌بات‌ها زمان بیشتری را برای کارکنان انسانی آزاد می‌کنند تا بر روی مسائل پیچیده‌تر، تعاملات با ارزش‌تر و ارائه خدمات با کیفیت بالاتر تمرکز کنند.   

محدودیت‌ها و چالش‌ها

با وجود مزایای بی‌شمار، چت‌بات‌های هوشمند نیز با محدودیت‌ها و چالش‌هایی مواجه هستند که باید مورد توجه قرار گیرند:

• نیاز به آموزش مداوم و مداخله انسانی: چت‌بات‌ها، مانند سایر نرم‌افزارهای هوش مصنوعی، برای عملکرد صحیح و ارائه پاسخ‌های دقیق و به‌روز، به آموزش مداوم و کمک انسانی نیاز دارند. آن‌ها بدون داده‌های جدید و نظارت انسانی، نمی‌توانند به طور کامل تکامل یابند.   

   

• عدم توانایی در پاسخگویی به سوالات بسیار پیچیده: برخی سوالات، به دلیل ماهیت پیچیده، نیاز به درک عمیق از بافت، همدلی انسانی یا توانایی حل مسئله خلاقانه دارند که در حال حاضر فراتر از قابلیت‌های چت‌بات‌ها است. در این موارد، چت‌بات‌ها معمولاً به عنوان "فیلتر" عمل کرده و مکالمه را به یک اپراتور انسانی منتقل می‌کنند. این محدودیت نشان می‌دهد که هوش مصنوعی در گردشگری یک "جایگزین کامل" برای نیروی انسانی نیست، بلکه یک "ابزار توانمندساز" است. این امر بر لزوم بازتعریف نقش‌های شغلی و آموزش کارکنان برای همکاری با هوش مصنوعی تأکید دارد. هوش مصنوعی در صنعت گردشگری، به جای حذف شغل، نقش "تغییر دهنده ماهیت شغل" را دارد. کارکنان انسانی می‌توانند با واگذاری کارهای تکراری به چت‌بات‌ها، بر روی تعاملات با ارزش افزوده بالاتر، حل مشکلات پیچیده و ایجاد ارتباط عمیق‌تر با مشتریان تمرکز کنند. این امر مستلزم "بازآموزی" و "توسعه مهارت‌های جدید" برای نیروی کار در صنعت گردشگری است. شرکت‌ها باید در آموزش کارکنان خود برای کار با سیستم‌های هوش مصنوعی و ارتقاء مهارت‌های نرم (مانند حل مسئله پیچیده، همدلی و خلاقیت) سرمایه‌گذاری کنند تا از پتانسیل کامل این فناوری بهره‌مند شوند.   

از نمونه‌های برجسته چت‌بات‌های هوشمند می‌توان به VictorIA اشاره کرد که یک دستیار مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی برای پاسخگویی فوری به سوالات مشتریان و افزایش رضایت مسافران طراحی شده است. همچنین، ربات کانی (Connie)، ربات دربان هتل هیلتون مک‌لین در ویرجینیا، آمریکا، نمونه‌ای دیگر از کاربرد هوش مصنوعی در پشتیبانی گردشگران است. این ربات از پردازش زبان طبیعی برای درک و مکالمه با افراد استفاده می‌کند و به سوالات مربوط به ویژگی‌های هتل و جاذبه‌های محلی پاسخ می‌دهد.   

هوش مصنوعی در گردشگری ایران؛ واقعیت‌ها، پتانسیل‌ها و موانع پیش‌رو

صنعت گردشگری ایران، با وجود پتانسیل‌های بی‌نظیر تاریخی، فرهنگی و طبیعی، در مسیر پذیرش و توسعه هوش مصنوعی با واقعیت‌ها و چالش‌های خاص خود مواجه است. بررسی وضعیت کنونی و چشم‌انداز آینده این حوزه، نیازمند نگاهی دقیق به آمارها، پروژه‌ها و موانع موجود است.

وضعیت کنونی و چشم‌انداز ۲۰۲۵

یک پیش‌بینی هوش مصنوعی از وضعیت گردشگری ایران در سال ۲۰۲۵ حاکی از "رشد قابل توجه" است. دلایل این پیش‌بینی شامل کاهش محدودیت‌های صدور روادید، افتتاح جاذبه‌های گردشگری جدید، بهبود جایگاه جهانی میراث فرهنگی، سرمایه‌گذاری دولت در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و افتتاح هتل‌ها و رستوران‌های جدید است. این پیش‌بینی، چشم‌اندازی امیدوارکننده از آینده صنعت گردشگری ایران ارائه می‌دهد.   

در سال ۲۰۲۴، گردشگران خارجی ارزآوری قابل توجهی برای ایران به همراه داشته‌اند. بر اساس یک گزارش، ۸.۴ میلیارد دلار ارز توسط گردشگران خارجی به ایران وارد شده است. در حالی که گزارش دیگری از شورای جهانی سفر و گردشگری، ارزآوری ۷.۷ میلیارد دلاری را برای سال ۲۰۲۴ ذکر کرده است. تفاوت در این ارقام می‌تواند ناشی از تفاوت در متدولوژی‌های جمع‌آوری و گزارش‌دهی داده‌ها باشد (مثلاً شامل یا عدم شامل گردشگری سلامت، هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم). با وجود این تفاوت، هر دو رقم نشان‌دهنده یک "پتانسیل اقتصادی قابل توجه" در صنعت گردشگری ایران هستند که می‌تواند به عنوان یک محرک قوی برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی عمل کند. برای برنامه‌ریزی دقیق‌تر و جذب سرمایه‌گذاری، نیاز به "استانداردسازی و شفافیت بیشتر در جمع‌آوری و گزارش‌دهی آمارهای گردشگری" وجود دارد. این امر به ذی‌نفعان داخلی و خارجی کمک می‌کند تا با اطمینان بیشتری تصمیم‌گیری کرده و پتانسیل واقعی بازار را درک کنند.  

در سال ۲۰۲۴، سهم صنعت گردشگری ایران از کل اقتصاد کشور به ۱۱.۸ درصد رسید و ارزش این صنعت حدود ۲۳۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. این صنعت به طور مستقیم و غیرمستقیم ۱.۱ میلیون نفر را مشغول به کار کرده که ۴.۴ درصد از کل اشتغال کشور را شامل می‌شود. این آمارها نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی و اجتماعی بالای گردشگری در ایران است.   

با این حال، هوش مصنوعی در تحلیل خود، پنج ایراد جدی را بر صنعت گردشگری ایران وارد دانسته است: محدودیت در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، محدودیت‌های دسترسی (مانند روادید)، ضعف جدی در تبلیغات گردشگری، مانع زبانی و تصویر منفی از ایران در سطح بین‌المللی. این نقاط ضعف، چالش‌های اساسی هستند که باید برای تحقق پتانسیل‌های موجود، به طور جدی مورد توجه قرار گیرند.   

پروژه‌ها و شرکت‌های داخلی

با وجود چالش‌ها، تلاش‌هایی برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی در گردشگری ایران در حال انجام است:

• ایستگاه هوشمند گردشگری در اراضی عباس‌آباد: این پروژه به عنوان اولین کیوسک هوش مصنوعی و گیمیفیکیشن در جهان معرفی شده است. امکانات آن شامل ربات راهنمای گردشگری "موسیتو" (یک ربات فیزیکی تعاملی)، گیمیفیکیشن و بازی‌های واقعیت افزوده (AR)، "دیوار جادویی" (نمایش اطلاعات آب‌وهوا و جاذبه‌ها)، "بازوی هوشمند" (برای ارائه کاتالوگ و بروشور) و "ربات نقاش" (برای ایجاد نقاشی‌های سفارشی) است. این ایستگاه در پارک آب و آتش تهران قرار دارد و روزانه از ساعت ۱۳ تا ۲۲ پذیرای بازدیدکنندگان است.   

   

• شرکت کو به کو فناوران هوشمند: این شرکت با استفاده از اسکن سه‌بعدی و انیمیشن‌سازی به کمک ابزارهای هوش مصنوعی، در تلاش برای حفظ و ترویج میراث فرهنگی ایران و خلق تجربیات منحصربه‌فرد برای گردشگران است.   

   

• شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان: در اکوسیستم گردشگری دیجیتال ایران، ۵۵ درصد از شرکت‌های فعال را شرکت‌های خلاق و ۶ درصد را شرکت‌های دانش‌بنیان تشکیل می‌دهند که عمدتاً در حوزه پلتفرم‌های دیجیتال فعال هستند.   

   

• فعالیت در حوزه چت‌بات: برخی شرکت‌های ایرانی مانند "فرآیند مدار پیشرو" (با چت‌بات "کاسکو" که اولین چت‌بات صوتی هوش مصنوعی در ایران است) و "عامراندیش هوشمند" (با محصول "باتاوا" که قابلیت درک متن محاوره‌ای و پشتیبانی ۲۴/۷ را دارد) در زمینه توسعه و ارائه چت‌بات‌های هوشمند فعالیت می‌کنند.   

   

• هتل‌ها و چت‌بات‌ها: برخی هتل‌ها در ایران، به ویژه در شهرهای توریستی مانند مشهد، به سمت استفاده از چت‌بات‌های فارسی‌زبان هوشمند برای اتوماسیون فرآیندهای رزرو، پاسخگویی به مهمانان و شخصی‌سازی خدمات حرکت کرده‌اند.   

چالش‌های زیرساختی و عملیاتی (نقدی چالشی)

پیاده‌سازی گسترده هوش مصنوعی در گردشگری ایران با موانع جدی و چندوجهی روبرو است:

• هزینه‌های بالا و تأثیر تحریم‌ها:

  • هزینه دلاری بالای اکانت‌های هوش مصنوعی پیشرفته (مثلاً ChatGPT Plus با ۲۰ دلار در ماه، Midjourney Pro با ۶۰ دلار در ماه) که با تبدیل به ریال، بسیار گزاف می‌شوند. این هزینه‌ها در صورت نیاز به چندین اکانت به طور همزمان، بار مالی سنگینی را به همراه دارند.   

     

  • نیاز به واسطه‌ها برای پرداخت به دلیل محدودیت‌های ارزی و عدم دسترسی مستقیم به حساب‌های بین‌المللی، که هزینه‌های اضافی (کارمزد) و نگرانی‌های امنیتی را به همراه دارد. این چالش‌های مالی و تحریمی، نه تنها دسترسی به ابزارهای هوش مصنوعی را دشوار و پرهزینه می‌کند، بلکه به طور مستقیم بر توان رقابتی شرکت‌های ایرانی در بازار جهانی تأثیر می‌گذارد و مانع از همگام شدن با پیشرفت‌های جهانی می‌شود. این وضعیت، یک "نابرابری فناورانه" بین ایران و کشورهای پیشرو ایجاد می‌کند. شرکت‌های ایرانی مجبور به استفاده از ابزارهای قدیمی‌تر یا بومی با کیفیت پایین‌تر می‌شوند که این امر کیفیت خدمات و محصولاتشان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و مانع از رقابت‌پذیری در سطح جهانی می‌شود. این چالش‌ها نه تنها بر رشد اقتصادی صنعت گردشگری تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه می‌تواند منجر به "فرار مغزها" در حوزه متخصصان هوش مصنوعی شود که فرصت‌های شغلی و پژوهشی بهتری را در خارج از کشور پیدا می‌کنند.   

     

• فیلترینگ و محدودیت دسترسی: بسیاری از ابزارهای پیشرفته هوش مصنوعی (مانند ChatGPT, Google Gemini AI, Midjourney, DALL-E) برای کاربران ایرانی مسدود شده‌اند که نیاز به استفاده از VPN را ایجاد می‌کند. این امر منجر به هزینه‌های اضافی، قطع شدن کار، افزایش مصرف داده و حتی خطر تعلیق حساب کاربری توسط ارائه‌دهندگان سرویس می‌شود.   

   

• کمبود داده با کیفیت و نیروی متخصص: پیاده‌سازی هوش مصنوعی نیازمند زیرساخت‌های قوی فناوری اطلاعات و دسترسی به داده‌های گسترده و دقیق است. کمبود داده‌های با کیفیت و معتبر می‌تواند منجر به تحلیل‌ها و پیش‌بینی‌های نادرست شود. علاوه بر این، تنها ۳۰ درصد از نیروی کار ایران دارای مهارت‌های پیشرفته دیجیتال هستند که نشان‌دهنده کمبود جدی نیروی انسانی متخصص در این حوزه است.   

   

• مقاومت در برابر تغییر و نگرانی‌های حریم خصوصی: مقاومت کارکنان در برابر تغییرات تکنولوژیک و نگرانی‌های امنیتی و حریم خصوصی داده‌ها از چالش‌های مهمی هستند که مانع از پذیرش و اجرای کامل سیستم‌های هوش مصنوعی می‌شوند.   

   

در مقایسه با جهان، نرخ پذیرش هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی بسیار پایین است. تنها ۱۷ درصد از شرکت‌های ایرانی از هوش مصنوعی بهره می‌برند ، در حالی که این میزان در کشورهای پیشرو مانند ایالات متحده به ۶۳ درصد می‌رسد. این شکاف عمیق فناورانه، نه تنها به دلیل کمبود زیرساخت و سرمایه، بلکه به دلیل "مقاومت فرهنگی" و "عدم درک صحیح از بازگشت سرمایه (ROI) هوش مصنوعی" است. این تفاوت فاحش نشان‌دهنده یک "شکاف عملکردی" و "شکاف نوآوری" است که نه تنها به چالش‌های زیرساختی و مالی بازمی‌گردد، بلکه به "عدم آگاهی کافی" از مزایای هوش مصنوعی، "ترس از تغییر" و "فقدان فرهنگ نوآوری" در برخی بخش‌های کسب‌وکار نیز مربوط می‌شود. این امر بر لزوم "فرهنگ‌سازی" و "نمایش عملی موفقیت‌ها" برای تشویق به پذیرش تأکید دارد. بدون افزایش قابل توجه در نرخ پذیرش، صنعت گردشگری ایران در شخصی‌سازی و پشتیبانی گردشگران، به شدت از رقابت جهانی عقب خواهد ماند. این امر می‌تواند منجر به از دست دادن سهم بازار، کاهش جذب گردشگران خارجی و در نهایت، تضعیف پتانسیل اقتصادی این صنعت شود.   

راهکارها و استراتژی‌های توسعه هوش مصنوعی در گردشگری ایران؛ نقشه راهی برای آینده

برای غلبه بر چالش‌های موجود و بهره‌برداری از پتانسیل‌های عظیم هوش مصنوعی در صنعت گردشگری ایران، تدوین و اجرای راهکارها و استراتژی‌های جامع و یکپارچه ضروری است. این نقشه راه باید شامل همکاری‌های بین‌بخشی و درس‌آموزی از تجربیات جهانی باشد.

سیاست‌گذاری و حمایت دولتی

• "سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران": این سند با هدف قرار گرفتن ایران در جمع ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی جهان تا سال ۱۴۱۲ شمسی (۲۰۳۳-۲۰۳۴) تصویب شده است. اهداف کلان آن شامل توسعه سرمایه انسانی متخصص، ارتقاء زیرساخت‌ها (از جمله زیرساخت‌های حقوقی، مالکیت فکری، شبکه ملی اطلاعات، کلان‌داده و پردازشی)، رشد تولیدات علمی و فناورانه، ارتقاء نوآوری، افزایش رقابت‌پذیری اقتصادی و بهبود کیفیت حکمرانی است. وجود "سند ملی هوش مصنوعی" و چشم‌انداز بلندپروازانه ایران برای قرار گرفتن در جمع ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی، نشان‌دهنده "اراده سیاسی" برای توسعه این فناوری است. با این حال، عدم اشاره صریح این سند به "گردشگری" به عنوان یک حوزه اولویت‌دار، می‌تواند به معنای "فقدان یکپارچگی استراتژیک" بین سند کلان ملی و نیازهای بخش‌های خاص باشد. این عدم تصریح، می‌تواند منجر به "تخصیص ناکافی منابع" و "فقدان برنامه‌ریزی متمرکز" برای توسعه هوش مصنوعی در بخش گردشگری شود، حتی اگر پتانسیل بالایی در این حوزه وجود داشته باشد. برای حصول اطمینان از اینکه صنعت گردشگری به طور کامل از پتانسیل هوش مصنوعی بهره‌مند شود، لازم است "زیربرنامه‌ها و نقشه‌های راهبردی مشخصی" در چارچوب سند ملی، با تمرکز ویژه بر گردشگری، تدوین شود. بدون این یکپارچگی استراتژیک، خطر پراکندگی تلاش‌ها و عدم دستیابی به نتایج مطلوب در حوزه گردشگری هوشمند وجود دارد. این امر نیازمند "لابی‌گری فعال" از سوی ذی‌نفعان صنعت گردشگری برای گنجاندن نیازهای خود در برنامه‌های ملی هوش مصنوعی است.   

   

• وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی: این وزارتخانه اقداماتی را در این راستا آغاز کرده است:

  • ایجاد ساختار جدید با موضوع هوش مصنوعی در وزارتخانه برای استفاده از ظرفیت‌های فناوری‌های نوین.   

     

  • حمایت از رساله‌ها، پایان‌نامه‌ها و طرح‌های کاربردی دانشجویان و جامعه علمی در زمینه هوش مصنوعی و موضوعات تخصصی گردشگری.   

     

  • درخواست افزایش ۱۰۰ درصدی اعتبارات برای سال آینده، با تحقق ۵۵ تا ۶۰ درصد افزایش در بودجه.   

     

  • انتشار فراخوان‌هایی با محوریت نقش هوش مصنوعی در توسعه گردشگری هوشمند، برنامه‌ریزی سفر، مدیریت پایدار مقصد، تصویرسازی مقصد، مدیریت اثرات گردشگری و قانون‌گذاری.   

     

نقش بخش خصوصی و استارتاپ‌ها

وزارتخانه بر تمرکز بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به عنوان یک اولویت مهم تأکید دارد. برای تحقق این هدف، لازم است برنامه‌ریزی منسجمی صورت گیرد و زیست‌بومی از شبکه مسائل حوزه گردشگری، ذی‌نفعان و محرک‌های لازم برای ایجاد چرخه کامل ارتباطی و شبکه‌سازی میان این اجزا ایجاد شود. این امر به جذب سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و توسعه استارتاپ‌های نوآورانه کمک خواهد کرد. در حالی که سرمایه‌گذاری جهانی در استارتاپ‌های هوش مصنوعی مولد در سه‌ماهه سوم ۲۰۲۴ به ۳.۹ میلیارد دلار (بدون احتساب OpenAI) رسیده است ، اطلاعات متمرکزی در مورد سرمایه‌گذاری مشخص در استارتاپ‌های هوش مصنوعی گردشگری ایران به صورت عمومی در دسترس نیست. این فقدان شفافیت در آمارها می‌تواند مانعی برای جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی باشد.   

راهکارهای عملیاتی و بومی‌سازی

• توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و استانداردسازی داده‌ها: فراهم آوردن بستر ثبت استاندارد داده‌ها و اطلاعات حوزه گردشگری در پایگاه‌های داده مختلف، گامی اساسی برای بهره‌برداری از هوش مصنوعی است.   

   

• آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی: آموزش راهنمایان محلی برای تعامل با سامانه‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و فراهم کردن منابع آموزشی برای گردشگران، ضروری است. این آموزش‌ها باید شامل مهارت‌های فنی و نرم باشد.   

   

• بومی‌سازی فناوری‌ها و حمایت از شرکت‌های داخلی: حمایت هدفمند از شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان ایرانی فعال در حوزه چت‌بات و شخصی‌سازی، می‌تواند به توسعه راهکارهای بومی و متناسب با نیازهای داخلی کمک کند.   

   

• تمرکز بر راهکارهای حل چالش‌ها: هوش مصنوعی می‌تواند در حل چالش‌های کلیدی مانند مدیریت گردشگری انبوه و توزیع زمانی و مکانی سفر به مقاصد کمتر شناخته‌شده، نقش مؤثری ایفا کند.   

   

• ایده‌های آینده‌نگر: توسعه راهنمایان مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی، بهره‌برداری از اینترنت اشیا برای مدیریت زیرساخت‌ها، و تکمیل پازل با هوش مصنوعی (شناسایی و پیش‌بینی نیازهای مسافران و ارائه‌دهندگان خدمات) از جمله ایده‌هایی هستند که می‌توانند آینده گردشگری ایران را شکل دهند.   

   

درس‌آموزی از کشورهای پیشرو

موفقیت کشورهایی مانند استونی (با سیستم حکمرانی دیجیتال و برنامه اقامت الکترونیکی) و ازبکستان (با سرمایه‌گذاری در آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی و زیرساخت‌های دیجیتال برای بازاریابی گردشگری) در پیاده‌سازی هوش مصنوعی در گردشگری، درسی مهم برای ایران دارد. این کشورها نشان داده‌اند که اندازه کوچک می‌تواند یک مزیت برای پیاده‌سازی سریع و مقیاس‌پذیری نوآوری‌های هوش مصنوعی باشد. این موفقیت‌ها نشان می‌دهد که "سرمایه‌گذاری هوشمندانه" و "انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری" می‌تواند بر "حجم بالای بودجه" غلبه کند. ایران می‌تواند با تمرکز بر "نقطه قوت چابکی در مقیاس کوچک" (مانند استارتاپ‌های داخلی) و "بازنگری در چارچوب‌های رگولاتوری" برای تسهیل نوآوری، از تجربیات این کشورها درس بگیرد. این امر مستلزم "کاهش بوروکراسی"، "ایجاد سندباکس‌های نظارتی" برای آزمایش فناوری‌های جدید، و "حمایت هدفمند از پروژه‌های پایلوت" است تا بتواند با سرعت بیشتری به سمت گردشگری هوشمند حرکت کند.   

نتیجه‌گیری: افق روشن با چالش‌های پیش رو

هوش مصنوعی و چت‌بات‌ها پتانسیل بی‌نظیری برای شخصی‌سازی تجربه سفر، بهینه‌سازی خدمات پشتیبانی و افزایش کارایی عملیاتی در صنعت گردشگری ایران دارند. این فناوری‌ها می‌توانند به ایران کمک کنند تا از میراث غنی خود به شکلی نوین بهره‌برداری کرده و جایگاه خود را در بازار جهانی ارتقا دهد. از پیش‌بینی هوش مصنوعی برای "سال خوب" در گردشگری ایران در ۲۰۲۵ تا پروژه‌های نوآورانه‌ای مانند ایستگاه هوشمند گردشگری عباس‌آباد، نشانه‌هایی از حرکت رو به جلو دیده می‌شود.

با این حال، دستیابی به این پتانسیل عظیم، منوط به رفع چالش‌های اساسی است. محدودیت‌های زیرساختی، هزینه‌های بالا و موانع دسترسی ناشی از تحریم‌ها و فیلترینگ، کمبود نیروی انسانی متخصص و نیاز به فرهنگ‌سازی برای پذیرش فناوری‌های نوین، موانعی جدی بر سر راه توسعه هوش مصنوعی در گردشگری ایران هستند. نرخ پایین پذیرش هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی در مقایسه با کشورهای پیشرو، زنگ خطری است که لزوم اقدام فوری را گوشزد می‌کند.

ایران با وجود چالش‌ها، ظرفیت‌های قابل توجهی در حوزه هوش مصنوعی و گردشگری دارد. با برنامه‌ریزی استراتژیک، سرمایه‌گذاری هدفمند (دولتی و خصوصی)، توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش نیروی انسانی، و بومی‌سازی فناوری‌ها، و همچنین درس‌آموزی از تجربیات موفق جهانی (به ویژه چابکی کشورهای کوچک)، می‌تواند به یکی از مقاصد گردشگری هوشمند در منطقه تبدیل شود و سهم بیشتری از بازار جهانی را کسب کند. این مسیر نیازمند عزمی ملی و همکاری همه‌جانبه میان دولت، بخش خصوصی و جامعه علمی است تا شعارها به عمل تبدیل شوند و ایران در این عرصه رقابتی، جایگاه شایسته خود را بیابد.