پیش‌بینی تقاضا و مدیریت منابع با استفاده از هوش مصنوعی؛ مدل‌های پیش‌بینی شغلی برای هتل‌ها و اقامتگاه‌ها

 طلوع هوش مصنوعی در افق صنعت مهمان‌نوازی ایران

صنعت هتلداری در سراسر جهان در آستانه یک دگرگونی بنیادین قرار دارد و هوش مصنوعی (AI) به عنوان کاتالیزور اصلی این تحول شناخته می‌شود. این فناوری نه تنها به افزایش سودآوری کمک می‌کند، بلکه تجربه مهمان را نیز به سطوح بی‌سابقه‌ای ارتقا می‌بخشد. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی در صنعت مهمان‌نوازی با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) چشمگیر ۶۰ درصد، از ۰.۱۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ به ۰.۲۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ خواهد رسید و تا سال ۲۰۳۳ از مرز ۸.۱ میلیارد دلار فراتر خواهد رفت. این ارقام به وضوح نشان‌دهنده پذیرش گسترده و پتانسیل عظیم هوش مصنوعی در این صنعت است و تأکید می‌کند که هوش مصنوعی دیگر یک مفهوم آینده‌نگر نیست، بلکه یک لایه عملیاتی و استراتژیک قدرتمند در هتلداری امروز است. هتل‌ها برای حفظ مزیت رقابتی و پاسخگویی به انتظارات فزاینده مسافران برای خدمات شخصی‌سازی‌شده و کارآمد، ناگزیر به پذیرش این فناوری هستند.   

این گزارش، به سفارش "مجله سفرنویسان"، با تمرکز بر ایران، به بررسی عمیق و چالشی نقش هوش مصنوعی در پیش‌بینی تقاضا و مدیریت منابع انسانی در هتل‌ها و اقامتگاه‌ها می‌پردازد. هدف، ارائه یک چشم‌انداز واقع‌بینانه از فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای عملی برای بهره‌برداری از این فناوری در صنعت مهمان‌نوازی ایران است. در این مسیر، به تحلیل دقیق آمار و ارقام، نقل قول از مسئولان و کارشناسان داخلی و خارجی، و مقایسه وضعیت ایران با پیشروان جهانی خواهیم پرداخت تا تصویری جامع و انتقادی از مسیر پیش رو ترسیم شود.

 پیش‌بینی تقاضا و بهینه‌سازی درآمد: الگوریتم‌های هوشمند در خدمت مهمان‌نوازی جهانی

هوش مصنوعی، به ویژه زیرشاخه‌های آن مانند یادگیری ماشین (ML)، یادگیری عمیق (DL) و شبکه‌های عصبی مصنوعی (ANNs)، دقت پیش‌بینی تقاضا را در صنعت هتلداری به طور چشمگیری افزایش داده است. این مدل‌ها با تحلیل حجم عظیمی از داده‌های تاریخی رزرو، الگوهای فصلی، رویدادهای محلی، روندهای بازار و حتی الگوهای آب و هوایی، می‌توانند پیش‌بینی‌های بسیار دقیقی از تقاضای آینده ارائه دهند. این قابلیت به هتل‌ها کمک می‌کند تا برای دوره‌های اوج و رکود تقاضا آماده باشند و از ظرفیت‌های خود بهره‌برداری بهتری کنند.   

سیستم‌های مدیریت درآمد (RMS) مبتنی بر هوش مصنوعی، نرخ اتاق‌ها را به صورت پویا و در زمان واقعی بر اساس تقاضا، قیمت‌گذاری رقبا و ترجیحات مشتریان تنظیم می‌کنند. این امر به هتل‌ها امکان می‌دهد تا درآمد خود را در دوره‌های اوج تقاضا به حداکثر برسانند و در دوره‌های رکود، با ارائه تخفیف‌های جذاب، نرخ اشغال را حفظ کنند. برای مثال، شرکت‌هایی مانند Duetto و IDeaS از الگوریتم‌های AI برای تعیین قیمت مناسب اتاق‌ها و به حداکثر رساندن RevPAR (درآمد به ازای هر اتاق موجود) استفاده می‌کنند. پلتفرم‌هایی مانند EasyWay و Visito نیز از هوش مصنوعی برای مدیریت رزروها و تعاملات شخصی‌سازی‌شده با مهمانان بهره می‌برند و به ترتیب، مدیریت بیش از ۹۷% پیام‌های مهمانان و افزایش ۴ برابری در فروش‌های جانبی را گزارش کرده‌اند.   

هوش مصنوعی با تحلیل داده‌های رفتاری، ترجیحات و الگوهای رزرو گذشته مهمانان، امکان ارائه خدمات و پیشنهادهای شخصی‌سازی‌شده را فراهم می‌کند. این شخصی‌سازی شامل تنظیمات هوشمند اتاق (دما، نور)، توصیه‌های غذایی و فعالیت‌ها، پیام‌های خوشامدگویی سفارشی و پیشنهادات ویژه می‌شود. چت‌بات‌ها و دستیاران مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی نیز پشتیبانی ۲۴/۷ ارائه می‌دهند، به سوالات متداول پاسخ می‌دهند، فرآیند رزرو را تسهیل می‌کنند و حتی خدمات اتاق را مدیریت می‌کنند. این امر منجر به افزایش رضایت مهمان و کاهش زمان انتظار می‌شود. بر اساس گزارش Cloudbeds، بیش از نیمی (۵۵.۳%) از منابعی که هوش مصنوعی برای توصیه‌های هتل ذکر می‌کند، پلتفرم‌های OTA هستند که نشان می‌دهد هتل‌ها باید برای دیده شدن در این اکوسیستم جدید، وب‌سایت‌های خود را برای دقت و جزئیات جامع بهینه‌سازی کنند و مدیریت شهرت آنلاین را در اولویت قرار دهند.   

آمار و ارقام جهانی گویای تأثیر چشمگیر هوش مصنوعی بر عملکرد مالی هتل‌هاست. مطالعه‌ای از دانشگاه کرنل نشان می‌دهد هتل‌هایی که از سیستم‌های مدیریت درآمد مبتنی بر هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، به طور متوسط ۷.۲% افزایش درآمد را تجربه کرده‌اند. گزارش مک‌کینزی نیز حاکی از ۱۷% افزایش درآمد و ۱۰% افزایش نرخ اشغال برای هتل‌های بهره‌برنده از هوش مصنوعی در مقایسه با سایرین است. برخی مطالعات موردی نشان‌دهنده ۱۵% افزایش درآمد و افزایش قابل توجه رزرو در فصول کم‌تردد در هتل‌هایی است که تحول دیجیتال و داده‌محور را پذیرفته‌اند. همچنین، هتل‌هایی که از تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده برای شخصی‌سازی استفاده می‌کنند، ۷.۵% نرخ متوسط روزانه (ADR) بالاتری را نسبت به رقبا گزارش کرده‌اند.   

کارشناسان برجسته بین‌المللی نیز بر این تحول تأکید دارند. جردن هالندر، هم‌بنیان‌گذار Hotel Tech Report، معتقد است: "هوش مصنوعی در حال تغییر نحوه پیش‌بینی و تصمیم‌گیری ما در زمان واقعی است و از حدس و گمان به یافته‌های عملی منطبق با شرایط بازار و انتظارات مشتری حرکت می‌کند". آدام هریس، مدیرعامل Cloudbeds، نیز می‌گوید: "قوانین کشف سفر در حال بازنویسی است. مسافران دیگر نتایج جستجو را پیمایش نمی‌کنند؛ آن‌ها از هوش مصنوعی سوال می‌کنند و یک پاسخ دریافت می‌کنند". این اظهارات نشان می‌دهد که هوش مصنوعی صرفاً یک ابزار کارایی نیست، بلکه یک محرک قوی برای خلق ارزش اقتصادی جدید از طریق بهینه‌سازی استراتژیک قیمت‌گذاری، شخصی‌سازی خدمات و پیش‌بینی دقیق تقاضا است. این تغییر پارادایم از "کارایی" به "ارزش‌آفرینی" برای سرمایه‌گذاران و مدیران استراتژیک بسیار حیاتی است.   

علاوه بر این، با توجه به اینکه مسافران به طور فزاینده‌ای برای توصیه‌ها به دستیاران هوش مصنوعی روی می‌آورند، هتل‌ها برای دیده شدن و جذب مشتری باید استراتژی‌های دیجیتال خود را حول محور بهینه‌سازی برای الگوریتم‌های هوش مصنوعی بازتعریف کنند. این به معنای فراتر رفتن از صرفاً داشتن یک وب‌سایت خوب و تمرکز بر مدیریت شهرت آنلاین، حضور گسترده دیجیتال و داستان‌سرایی برند است. این رقابت جدید، نیازمند سرمایه‌گذاری در فناوری و درک عمیق از نحوه عملکرد هوش مصنوعی در اکوسیستم کشف و رزرو سفر است.   

با وجود نگرانی‌ها در مورد از دست دادن مشاغل، کارشناسان تأکید می‌کنند که هوش مصنوعی قرار نیست جایگزین کامل انسان شود، بلکه وظایف تکراری را خودکار می‌کند و به کارکنان اجازه می‌دهد بر تعاملات انسانی با ارزش‌تر و پیچیده‌تر تمرکز کنند. دیوگو واز فریرا، رئیس بازرگانی Clink Hostels، بیان می‌کند: "کارهای روتین باید توسط ماشین‌ها انجام شوند. هر چیز خارق‌العاده‌ای باید همچنان توسط انسان‌ها ارائه شود. ترفند برای حفظ اصالت این است که چگونه می‌توانیم بخش‌هایی را که باید خودکار شوند، بدون از دست دادن ارتباط با مهمانانمان، خودکار کنیم". لوری کیل، معاون ارشد مدیریت درآمد در Pyramid Global Hospitality، نیز به این نکته اشاره دارد که بسیاری از هتل‌ها سال‌هاست از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، اما اکنون با ابزارهایی مانند ChatGPT، ارزش آن را بیشتر درک می‌کنند و به آن اعتماد می‌کنند. این تغییر، فرصتی برای بازآموزی و ارتقاء مهارت‌های کارکنان برای همکاری با سیستم‌های هوش مصنوعی و تمرکز بر جنبه‌های "هنر" مهمان‌نوازی در مقابل "علم" آن است، که می‌تواند منجر به افزایش رضایت شغلی و بهبود کیفیت کلی خدمات شود.   

مدیریت منابع انسانی در عصر هوش مصنوعی: از پیش‌بینی نیاز تا توانمندسازی کارکنان

هوش مصنوعی و تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده (Predictive Analytics) نقش حیاتی در تحول مدیریت منابع انسانی در صنعت هتلداری ایفا می‌کنند. این فناوری‌ها HR را قادر می‌سازند تا نیازهای نیروی کار آینده را با دقت بی‌سابقه‌ای پیش‌بینی کند. مدل‌های پیش‌بینی‌کننده با ترکیب داده‌های تاریخی داخلی (مانند نرخ جابجایی کارکنان، روندهای استخدام و معیارهای بهره‌وری) با عوامل خارجی (نظیر شرایط اقتصادی، رویدادهای محلی و الگوهای آب و هوا) پیش‌بینی‌های دقیقی از نیازهای آتی نیروی کار ارائه می‌دهند. این رویکرد به هتل‌ها کمک می‌کند تا از کمبود یا مازاد نیروی انسانی جلوگیری کرده و هزینه‌های عملیاتی را بهینه سازند.   

سیستم‌های مدیریت نیروی کار مبتنی بر هوش مصنوعی، می‌توانند دوره‌های اوج تقاضا را پیش‌بینی کرده و برنامه‌ریزی کارکنان را بر اساس آن بهینه کنند، که منجر به کاهش هزینه‌های نیروی کار و حفظ کیفیت خدمات می‌شود. برای مثال، هوش مصنوعی می‌تواند بهینه‌سازی تخصیص اتاق‌ها به خانه‌داری را بر اساس نرخ اشغال و نیازهای خاص مهمانان انجام دهد. همچنین، برنامه‌ریزی نگهداری پیشگیرانه تجهیزات، که می‌تواند هزینه‌های نگهداری را تا ۵۰% کاهش دهد، با استفاده از هوش مصنوعی امکان‌پذیر است.   

هوش مصنوعی همچنین می‌تواند به شناسایی شکاف‌های مهارتی در نیروی کار کمک کند و برنامه‌های آموزشی شخصی‌سازی‌شده را برای ارتقاء مهارت‌ها پیشنهاد دهد. این امر به کارکنان اجازه می‌دهد تا بر وظایف با ارزش‌تر و مهمان‌محور تمرکز کنند. با خودکارسازی وظایف تکراری و اداری، هوش مصنوعی بهره‌وری کارکنان را افزایش می‌دهد و زمان آن‌ها را برای تعاملات معنادار با مهمانان آزاد می‌کند. این رویکرد نه تنها کارایی عملیاتی را بهبود می‌بخشد، بلکه می‌تواند به افزایش رضایت شغلی کارکنان نیز منجر شود.   

تأثیر هوش مصنوعی بر مشاغل هتلداری موضوع بحث‌های فراوانی است. بسیاری از کارشناسان بر "نظریه توانمندسازی" (Enhancement Effect) تأکید دارند و معتقدند که هوش مصنوعی کارکنان را کارآمدتر و مؤثرتر می‌سازد، نه اینکه جایگزین آن‌ها شود. این دیدگاه بر این تأکید دارد که هوش مصنوعی به کارکنان کمک می‌کند تا بر روی وظایف پیچیده‌تر و استراتژیک‌تر تمرکز کنند و کیفیت خدمات را ارتقا دهند. در مقابل، "نظریه جایگزینی" (Substitution Effect) نگرانی‌هایی در مورد از دست دادن مشاغل، به ویژه برای وظایف روتین و تکراری، مطرح می‌کند. با این حال، گزارش مجمع جهانی اقتصاد (WEF) پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۲۵، اتوماسیون ۸۵ میلیون شغل را از بین خواهد برد، اما ۹۷ میلیون شغل جدید ایجاد خواهد کرد. این نشان‌دهنده یک تغییر در ماهیت مشاغل است، نه لزوماً کاهش خالص. اهمیت "لمس انسانی" در صنعت مهمان‌نوازی نیز غیرقابل جایگزینی است. هوش مصنوعی باید به عنوان یک ابزار حمایتی عمل کند که کارکنان را برای ارائه تجربیات شخصی‌تر و معنادارتر آزاد می‌کند.   

هتل‌های بزرگ جهانی در به‌کارگیری هوش مصنوعی برای استخدام پیش‌بینی‌کننده و کاهش نرخ خروج کارکنان پیشگام هستند:

• هیلتون (Hilton): این گروه هتلداری با استفاده از پلتفرم LeapIn AI، فرآیند جذب استعداد خود را مدرن کرده است. این سیستم با تحلیل داده‌های عملکرد گذشته کارکنان و شناسایی الگوهایی که با کارمندان برتر همبستگی دارند، توانسته است جایگاه‌های شغلی را در عرض ۷ روز پر کند و نرخ جابجایی کارکنان را ۵۰% کاهش دهد. همچنین، یک مدل هوش مصنوعی برای ارزیابی مهارت‌های نرم، شخصیت، اخلاق کاری و تناسب فرهنگی نامزدها ایجاد شده است.   

   

• ماریوت (Marriott): ماریوت با سرمایه‌گذاری ۱.۲ میلیارد دلاری در بخش فناوری در سال ۲۰۲۴، یک "انکوباتور AI" برای توسعه راهکارهای نوآورانه ایجاد کرده است. آن‌ها از هوش مصنوعی برای تولید محتوای سریع‌تر، بهبود تجربه مشتری و افزایش هوش کارکنان استفاده می‌کنند. RenAI، دستیار مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی، توصیه‌های محلی به مهمانان ارائه می‌دهد.   

   

• هتل‌های ادواردیان لندن (Edwardian Hotels London): این هتل‌ها با استفاده از راه‌حل مبتنی بر هوش مصنوعی به نام MARA، زمان پاسخگویی به نظرات مهمانان را به شدت کاهش داده و کیفیت پاسخ‌ها را بهبود بخشیده‌اند، که منجر به نرخ پاسخگویی نزدیک به ۱۰۰% و بهبود تعامل با مهمانان شده است.   

   

این موارد نشان می‌دهد که مدل‌های سنتی برنامه‌ریزی نیروی کار که اغلب واکنشی و بر اساس داده‌های تاریخی ساده بوده‌اند ، باید به سمت رویکردهای پیش‌بینی‌کننده مبتنی بر هوش مصنوعی حرکت کنند. این به معنای حرکت از "پر کردن جای خالی" به "پیش‌بینی نیازهای آینده و توسعه استعدادها" است. عدم پذیرش این رویکرد، هتل‌ها را در مواجهه با کمبود نیروی ماهر و افزایش هزینه‌ها آسیب‌پذیر خواهد کرد.   

مقاومت کارکنان در برابر هوش مصنوعی، اغلب ناشی از ترس از دست دادن شغل است. با این حال، داده‌ها نشان می‌دهد که هوش مصنوعی می‌تواند بهره‌وری را افزایش داده و کارکنان را توانمند سازد. بنابراین، موفقیت در پیاده‌سازی هوش مصنوعی در منابع انسانی به یک "مدیریت تغییر" مؤثر نیاز دارد که شامل ارتباط شفاف، آموزش جامع و مشارکت کارکنان در فرآیند است. این رویکرد می‌تواند نگرانی‌ها را کاهش داده و نگرش مثبتی نسبت به هوش مصنوعی ایجاد کند. در نهایت، دقت مدل‌های پیش‌بینی‌کننده نیروی کار به شدت به کیفیت و کمیت داده‌های ورودی بستگی دارد. این شامل داده‌های مربوط به کارکنان (مهارت‌ها، عملکرد، نرخ جابجایی) و داده‌های عملیاتی (نرخ اشغال، رویدادها) می‌شود. بدون زیرساخت‌های جمع‌آوری و مدیریت داده‌های قوی، پتانسیل کامل هوش مصنوعی در بهینه‌سازی نیروی کار محقق نخواهد شد. این یک چالش جدی برای بسیاری از هتل‌ها، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، است.   

 هوش مصنوعی در هتلداری ایران: فرصت‌ها، چالش‌ها و واقعیت‌های پیش رو (۲۰۲۴-۲۰۲۵)

هوش مصنوعی پیش‌بینی کرده است که سال ۲۰۲۵، سال خوبی برای گردشگری ایران خواهد بود و این کشور رشد قابل توجهی را تجربه خواهد کرد. این پیش‌بینی بر اساس عواملی چون کاهش محدودیت‌های صدور روادید، افتتاح جاذبه‌های گردشگری جدید، بهبود جایگاه جهانی میراث فرهنگی، سرمایه‌گذاری دولت در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و افتتاح هتل‌ها و رستوران‌های جدید است. انتظار می‌رود افزایش گردشگری تأثیر مثبتی بر اقتصاد ایران و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید داشته باشد.   

آمار مالی صنعت هتلداری ایران نیز نشان‌دهنده پتانسیل رشد است. صنعت گردشگری ایران در سال ۲۰۲۳، ۲۱% افزایش فعالیت داشته و سهم آن در اقتصاد ملی به ۴.۷% رسیده است. این صنعت در سال ۲۰۲۳، ۱.۶ میلیون شغل ایجاد کرده که معادل ۶.۶% کل اشتغال کشور است. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۴، صنعت گردشگری ایران ۱۲.۱% رشد داشته باشد و ارزش بازار آن به ۸۳۰۰ تریلیون ریال برسد. همچنین، سرمایه‌گذاری ۱۶۶ میلیون دلاری در ۱۶۷ پروژه گردشگری در ۳۱ استان در سال ۲۰۲۴ گزارش شده است. هدف‌گذاری برای جذب بیش از ۲۰ میلیون گردشگر نیز می‌تواند ۲۵ میلیارد دلار درآمد برای اقتصاد ایران به همراه داشته باشد.   

در ایران، برخی هتل‌ها مانند هتل اسپیناس تهران، هتل لاله پارک تبریز، هتل الماس مشهد و هتل داریوش کیش، در حال بهره‌برداری از ابزارهای هوش مصنوعی در بخش‌هایی مانند ارتباط با مشتری، سیستم‌های مدیریت هتل (PMS) و اینترنت اشیا (IoT) هستند. دکتر مهرداد تاوتلی، دبیرکل جامعه هتلداران کیش، اشاره می‌کند که برخی هتل‌های ایران به سمت استفاده از ربات‌های خدماتی و سیستم‌های هوشمند برای تنظیم دما، نور و امکانات اتاق‌ها حرکت کرده‌اند. رعنا معجزاتی، پژوهشگر و کارشناس عالی مدیریت هتلداری، نیز تأکید می‌کند که صنعت هتلداری با ظهور هوش مصنوعی به طور اساسی تغییر کرده و جایگاه آن در دنیای تجارت ارتقا یافته است.   

با این حال، پیاده‌سازی هوش مصنوعی در صنعت هتلداری ایران با چالش‌های اساسی مواجه است. هوش مصنوعی خود پنج ایراد جدی بر صنعت گردشگری ایران وارد دانسته که اولین آن "محدودیت در زیرساخت‌های حمل‌ونقل" است. علاوه بر این، نیاز به زیرساخت‌های دیجیتال قوی برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی در ایران یک چالش مهم است. فقدان مراکز داده توسعه‌یافته و خدمات رایانش ابری، پیاده‌سازی گسترده هوش مصنوعی را پیچیده می‌کند. همچنین، زیرساخت اینترنت کند و نامنظم، استقرار هوش مصنوعی و تبادل داده را تحت تأثیر قرار می‌دهد.   

دقت مدل‌های هوش مصنوعی به کیفیت و کمیت داده‌ها بستگی دارد. پیاده‌سازی تکنیک‌های پیچیده هوش مصنوعی نیازمند دانش محاسباتی است که برای اکثر شرکت‌های هتلداری دشوار است. مقاومت مدیریتی و کارکنان در برابر تغییر و نگرانی از دست دادن شغل نیز یک مانع مهم است. دکتر کامیار صفری، مدیر گروه‌های هتل‌های استان گیلان و زنجان، اشاره می‌کند که پس از کرونا، برخی مجموعه‌ها نتوانستند نیروی انسانی خود را حفظ کنند و با کمبود نیروی ماهر مواجه هستند. این خود می‌تواند مانعی برای پذیرش فناوری‌های جدید باشد.   

تحریم‌های بین‌المللی نیز دسترسی ایران به مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی، پایگاه‌های داده جهانی و سخت‌افزارهای ضروری مانند پردازنده‌های گرافیکی پیشرفته (GPUs) را محدود می‌کند. این محدودیت‌ها، در کنار عدم یکپارچگی و پراکندگی اکوسیستم هوش مصنوعی در کشور، پیشرفت را کند می‌کند. مدیر مرکز استراتژی و تحول هوش مصنوعی دانشگاه شریف اعلام کرده است که ایران در زمینه هوش مصنوعی حدود ۷ سال از میانگین جهانی عقب‌تر است. وزیر ارتباطات ایران نیز بیان کرده که سرمایه‌گذاری ایران در حوزه هوش مصنوعی کمتر از ۵۰ میلیون دلار است. در مقایسه، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت اعلام کرده که ایران ۱۰ میلیون دلار در هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده، در حالی که عربستان ۲۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است. این یک شکاف عمیق در سرمایه‌گذاری را نشان می‌دهد. ایران در شاخص جهانی هوش مصنوعی در رتبه ۶۰ قرار دارد، در حالی که عربستان رتبه ۱۴ و امارات رتبه ۲۰ را دارند. ارائه‌دهندگان خدمات هوش مصنوعی و فناوری اطلاعات در ایران پراکنده و ناهماهنگ هستند.   

مسئولان دولتی و کارشناسان ایرانی نیز به این مسائل اذعان دارند. سیدرضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در نشست وزرای گردشگری گروه دی‌هشت در تاریخ ۷ می ۲۰۲۵، تأکید کرد: "هوش مصنوعی، تنها زمانی ارزش‌آفرین خواهد بود که در خدمت ارزش‌های انسانی قرار گیرد، از این رو، به حکمرانی اخلاق‌محور داده‌ها و دسترسی فراگیر به فناوری تاکید داریم؛ چراکه فناوری بدون عدالت، به نابرابری منجر می‌شود". وی همچنین در ۶ ژانویه ۲۰۲۵ از ایجاد ساختار جدیدی در وزارتخانه با موضوع هوش مصنوعی خبر داده است. ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در ۲۳ فروردین ۱۴۰۴، رتبه ۶۰ ایران در هوش مصنوعی را نسبت به عربستان (رتبه ۱۴) و امارات (رتبه ۲۰) مطلوب ندانست و سرمایه‌گذاری ایران در این حوزه را کمتر از ۵۰ میلیون دلار اعلام کرد. مهدی غضنفری، رئیس هیأت عامل صندوق توسعه ملی، نیز آمادگی این صندوق را برای تأمین مالی حدود ۴ تا ۵ میلیارد دلار در سایر صنایع (شامل فناوری) اعلام کرده است. دکتر مهرداد تاوتلی، دبیرکل جامعه هتلداران کیش، نیز اذعان دارد که "اگرچه هوش مصنوعی فرصت‌های زیادی را برای صنعت گردشگری ایران فراهم می‌کند، اما چالش‌هایی مانند نیاز به زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش نیروی انسانی و فرهنگ‌سازی برای پذیرش این فناوری وجود دارد".   

تضاد میان پتانسیل پیش‌بینی شده و واقعیت‌های زیرساختی و سرمایه‌گذاری در ایران قابل تأمل است. هوش مصنوعی سال ۲۰۲۵ را برای گردشگری ایران "خوب" پیش‌بینی کرده و به رشد قابل توجه و افتتاح هتل‌ها اشاره دارد. در مقابل، آمار سرمایه‌گذاری ایران در هوش مصنوعی (کمتر از ۵۰ میلیون دلار) در مقایسه با کشورهای منطقه (عربستان ۲۵ میلیارد دلار) و رتبه جهانی ۶۰ ایران، نشان‌دهنده یک شکاف عمیق و تضاد است. این تضاد نشان می‌دهد که پتانسیل پیش‌بینی شده، در گرو رفع موانع ساختاری و مالی است. بدون سرمایه‌گذاری کافی و بهبود زیرساخت‌ها، دستیابی به این پیش‌بینی‌ها دشوار خواهد بود.   

تحریم‌ها به عنوان یک کاتالیزور پنهان برای بومی‌سازی یا مانع بزرگ، بحث‌برانگیز است. تحریم‌ها دسترسی ایران به فناوری‌های پیشرفته هوش مصنوعی و سخت‌افزارهای حیاتی را محدود می‌کند. این می‌تواند از یک سو مانع بزرگی برای توسعه هوش مصنوعی در ایران باشد و از سوی دیگر، انگیزه‌ای برای بومی‌سازی و توسعه راه‌حل‌های داخلی ایجاد کند. با این حال، فقدان یک اکوسیستم هوش مصنوعی یکپارچه و سرمایه‌گذاری ناکافی نشان می‌دهد که جنبه "مانع" در حال حاضر قوی‌تر از جنبه "کاتالیزور بومی‌سازی" است. این وضعیت، ایران را در رقابت جهانی در وضعیت نامطلوبی قرار می‌دهد.   

شکاف بین سیاست‌گذاری‌های کلان و اجرای عملیاتی در سطح صنعت نیز مشهود است. وزیر میراث فرهنگی از ایجاد "ساختار جدیدی در وزارتخانه با موضوع هوش مصنوعی" و تأکید بر "حکمرانی اخلاق‌محور داده‌ها" سخن می‌گوید. این نشان‌دهنده درک در سطح سیاست‌گذاری است. اما چالش‌های عملیاتی مانند مقاومت کارکنان، کمبود داده‌های با کیفیت و نیاز به تخصص محاسباتی حاکی از شکاف بین اهداف کلان و واقعیت‌های اجرایی در سطح هتل‌ها است. این شکاف نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر و حمایت‌های عملی از بخش خصوصی است.  

 شکاف سرمایه‌گذاری و راهکارهای برون‌رفت: مقایسه ایران با پیشروان جهانی

مقایسه آمارهای سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی در صنعت گردشگری ایران با ارقام جهانی و کشورهای منطقه، تصویر نگران‌کننده‌ای را ترسیم می‌کند. بازار جهانی هوش مصنوعی در هتلداری از ۰.۱۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ به ۰.۲۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ می‌رسد و تا سال ۲۰۲۹ به ۱.۴۶ میلیارد دلار با نرخ رشد مرکب سالانه حدود ۵۷% خواهد رسید. سرمایه‌گذاری جهانی در هوش مصنوعی به طور کلی در سال ۲۰۲۵ از ۳۹۰ میلیارد دلار فراتر خواهد رفت. در مقابل، وزیر ارتباطات ایران اعلام کرده که سرمایه‌گذاری ایران در حوزه هوش مصنوعی کمتر از ۵۰ میلیون دلار است. معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت این رقم را ۱۰ میلیون دلار ذکر کرده است. این در حالی است که عربستان ۲۵ میلیارد دلار و امارات نیز سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در هوش مصنوعی انجام داده‌اند. این تفاوت فاحش در سرمایه‌گذاری، ریشه بسیاری از چالش‌ها، از جمله کمبود زیرساخت‌ها، عدم دسترسی به فناوری‌های روز و عدم توسعه اکوسیستم هوش مصنوعی در ایران است. این وضعیت، فرصت‌های رشد و رقابت‌پذیری ایران در بازار جهانی هتلداری هوشمند را به شدت تهدید می‌کند.   

ایران در شاخص جهانی هوش مصنوعی در رتبه ۶۰ قرار دارد، در حالی که عربستان رتبه ۱۴ و امارات رتبه ۲۰ را دارند. این فاصله نه تنها در میزان سرمایه‌گذاری، بلکه در زیرساخت‌های اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی نیز مشهود است. مدیر مرکز استراتژی و تحول هوش مصنوعی دانشگاه شریف اعلام کرده که ایران حدود ۷ سال از میانگین جهانی عقب‌تر است. این عقب‌ماندگی، اگرچه نسبت به موج‌های قبلی تکنولوژی (مانند خودروسازی یا پتروشیمی که ۵۰ تا ۷۰ سال بوده) کمتر است و امکان جبران آن وجود دارد ، اما بدون یک جهش بزرگ در سرمایه‌گذاری، جبران این فاصله دشوار خواهد بود.   

برای توسعه هوش مصنوعی در هتلداری ایران، راهکارهای متعددی پیشنهاد می‌شود:

• سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های دیجیتال و فناوری‌های نوین: این شامل بهبود راه‌های دسترسی، ساخت هتل‌های جدید با استانداردهای بین‌المللی و ایجاد مراکز خرید مدرن است. هوشمندسازی هتل‌ها با سیستم‌های مدیریت هتل (PMS)، کنترل اتاق، روشنایی هوشمند، HVAC هوشمند، سیستم‌های صوتی و تصویری، کنترل دسترسی مهمان و تجهیزات پرداخت الکترونیکی ضروری است. تأکید بر استفاده از سیستم‌های رزرواسیون آنلاین و فناوری‌های پرداخت الکترونیکی نیز به افزایش کارایی و رضایت مشتری کمک می‌کند. توسعه مراکز داده و خدمات رایانش ابری، که در حال حاضر از ضعف‌های ایران است، باید در اولویت قرار گیرد.   

   

• آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی برای پذیرش و استفاده از هوش مصنوعی: ایجاد مراکز آموزشی تخصصی در حوزه هتلداری و گردشگری با همکاری بخش خصوصی و استفاده از آخرین فناوری‌های آموزشی ضروری است. برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و بلندمدت برای کارکنان شاغل در زمینه‌هایی مانند مدیریت هتل، خدمات مشتری، آشپزی، خانه‌داری و زبان‌های خارجی، و همچنین آموزش کارکنان در مورد نحوه استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی مانند چت‌بات‌ها و سیستم‌های مدیریت درآمد، می‌تواند به افزایش سواد هوش مصنوعی و تمرکز بر همسویی فناوری با اصول مهمان‌نوازی انسان‌محور کمک کند. غلبه بر مقاومت در برابر تغییر از طریق ارتباط مؤثر، مشارکت کارکنان در فرآیند پیاده‌سازی و نشان دادن مزایای هوش مصنوعی برای آن‌ها، کلید موفقیت است.   

   

• تدوین چارچوب‌های قانونی و اخلاقی برای حکمرانی داده‌ها و استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی: وزیر میراث فرهنگی بر "حکمرانی اخلاق‌محور داده‌ها" تأکید کرده است. اهمیت امنیت سایبری و حفظ حریم خصوصی داده‌ها در پیاده‌سازی هوش مصنوعی نباید نادیده گرفته شود. همچنین، نیاز به بازنگری آیین‌نامه‌ها و قوانین مرتبط با صنعت گردشگری و هتلداری برای جذب سرمایه‌گذاران واقعی احساس می‌شود.   

   

• تشویق همکاری‌های مؤثر بین بخش خصوصی و دولتی و دانشگاه‌ها: صندوق توسعه ملی می‌تواند در تأمین مالی پروژه‌های اثرگذار و آینده‌ساز در حوزه فناوری کمک‌کننده باشد. دعوت از شرکت‌های مختلف برای همکاری با وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در حوزه‌های گوناگون هوش مصنوعی، و تشویق به همکاری‌های منطقه‌ای با کشورهای حاشیه خلیج فارس در حوزه هوش مصنوعی، می‌تواند به ایجاد یک اکوسیستم یکپارچه کمک کند.   

   

• تمرکز بر بومی‌سازی مدل‌ها و راهکارهای هوش مصنوعی متناسب با شرایط و نیازهای ایران: تولید کارهای با کیفیت و تداوم آن‌ها، و برطرف کردن موانع صادراتی محصولات دانش‌بنیان ضروری است. توسعه راه‌حل‌های هوش مصنوعی که با سیستم‌های قدیمی هتل‌ها سازگار باشند، می‌تواند فرآیند گذار را تسهیل کند.   

   

• تأکید بر مزایای هوش مصنوعی برای کارکنان: کاهش کارهای تکراری، ارتقاء مهارت‌ها و تمرکز بر تعاملات انسانی، می‌تواند به افزایش رضایت شغلی و بهبود کیفیت خدمات منجر شود.   

   

سرمایه‌گذاری ناکافی به عنوان ریشه اصلی عقب‌ماندگی و از دست دادن فرصت‌ها، یک واقعیت تلخ است. تفاوت فاحش در سرمایه‌گذاری هوش مصنوعی بین ایران (۱۰-۵۰ میلیون دلار) و کشورهای منطقه (عربستان ۲۵ میلیارد دلار) نشان می‌دهد که ریشه بسیاری از چالش‌ها، از جمله کمبود زیرساخت‌ها، عدم دسترسی به فناوری‌های روز و عدم توسعه اکوسیستم هوش مصنوعی، به کمبود منابع مالی بازمی‌گردد. این وضعیت، فرصت‌های رشد و رقابت‌پذیری ایران در بازار جهانی هتلداری هوشمند را به شدت تهدید می‌کند. بدون یک جهش بزرگ در سرمایه‌گذاری، جبران فاصله ۷ ساله دشوار خواهد بود.   

با وجود عقب‌ماندگی، پتانسیل "جهش" در صورت تمرکز بر مزیت‌های بومی و همکاری‌های استراتژیک وجود دارد. مدیر مرکز استراتژی دانشگاه شریف معتقد است که امکان جبران فاصله ۷ ساله وجود دارد. این امر مستلزم تمرکز بر مزیت‌های بومی (مانند نیروی انسانی جوان و توانمند که در گذشته منجر به رتبه اول منطقه در تولید علم شده است ) و همچنین همکاری‌های استراتژیک منطقه‌ای و بین‌المللی. به جای تلاش برای کپی‌برداری صرف، ایران باید راهکارهای هوش مصنوعی را متناسب با نیازها و محدودیت‌های خود بومی‌سازی کند و بر حوزه‌هایی تمرکز کند که بیشترین تأثیر را دارند.   

اهمیت "کیفیت" بر "کمیت" در توسعه هوش مصنوعی در ایران نیز حیاتی است. وزیر میراث فرهنگی تأکید می‌کند که باید از "کمیت عبور کنیم و بیشتر به کیفیت بپردازیم" در حوزه تولید محصولات دانش‌بنیان. این نشان می‌دهد که صرفاً داشتن پروژه‌های متعدد هوش مصنوعی کافی نیست؛ بلکه این پروژه‌ها باید از کیفیت بالا برخوردار بوده، نیازهای واقعی صنعت را برطرف کنند و قابلیت رقابت در بازارهای داخلی و خارجی را داشته باشند. این رویکرد، راهنمایی برای تخصیص بهینه منابع محدود است.   

نتیجه‌گیری: آینده هوشمند مهمان‌نوازی ایران؛ مسیری پرچالش اما امیدبخش

صنعت هتلداری جهانی به سرعت در حال پذیرش هوش مصنوعی برای پیش‌بینی تقاضا، بهینه‌سازی درآمد و مدیریت منابع انسانی است. مدل‌های پیشرفته یادگیری ماشین و یادگیری عمیق، دقت پیش‌بینی را به سطوح بی‌سابقه‌ای رسانده و امکان شخصی‌سازی خدمات را فراهم کرده‌اند، که منجر به افزایش قابل توجه درآمد (۷.۲% تا ۱۷%) و نرخ اشغال (۱۰%) در هتل‌های پیشرو شده است.   

در ایران، با وجود پیش‌بینی‌های مثبت هوش مصنوعی برای رشد گردشگری در سال ۲۰۲۵ و آمارهای دلگرم‌کننده از افزایش فعالیت و اشتغال در این صنعت ، چالش‌های ساختاری و مالی جدی وجود دارد. شکاف عمیق سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی بین ایران (کمتر از ۵۰ میلیون دلار) و کشورهای پیشرو و حتی منطقه‌ای (عربستان ۲۵ میلیارد دلار)، به همراه محدودیت‌های زیرساختی، تحریم‌ها و مقاومت در برابر تغییر، مانع اصلی بهره‌برداری کامل از این پتانسیل است. این تضاد میان پتانسیل و واقعیت، زنگ خطری جدی برای آینده صنعت هتلداری هوشمند در ایران محسوب می‌شود.   

بدون رفع موانع موجود، به ویژه در حوزه سرمایه‌گذاری و زیرساخت، پتانسیل هوش مصنوعی در ایران به طور کامل محقق نخواهد شد و شکاف با کشورهای پیشرو افزایش خواهد یافت. صرفاً ایجاد "ساختار جدید" یا "فراخوان" بدون تخصیص بودجه‌های کلان و ایجاد یک اکوسیستم پویا و یکپارچه، کافی نخواهد بود. نیاز به یک برنامه ملی جامع و عملیاتی با مشارکت واقعی بخش خصوصی و دانشگاه‌ها، و همچنین تلاش برای رفع موانع بین‌المللی است.   

آینده مهمان‌نوازی ایران در گرو پذیرش هوشمندانه هوش مصنوعی است. این پذیرش باید با سرمایه‌گذاری‌های جسورانه، توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش گسترده نیروی انسانی و تدوین چارچوب‌های قانونی همراه باشد. تمرکز بر بومی‌سازی و توسعه راه‌حل‌های متناسب با نیازهای داخلی، در کنار تلاش برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و همکاری‌های بین‌المللی، می‌تواند مسیر را برای ایران هموار کند. هدف نهایی باید ایجاد یک صنعت هتلداری هوشمند باشد که نه تنها از نظر اقتصادی کارآمد است، بلکه تجربه بی‌نظیری را برای مهمانان فراهم می‌کند و در عین حال، نقش انسانی را در قلب مهمان‌نوازی حفظ و ارتقا می‌دهد

گزارش ویژه مجله سفرنویسان