نگاهی به جانوران در اسـاطـیـر ایـران

در جهــان بینــی کهــن زرتشــتی، جهــان میــدان نبــرد دو نیــروی متضــاد اســت، نیــروی ســازنده کــه اهورامــزدا اســت، و نیــروی ویــران کننــده کــه اهریمــن اســت. اهورامــزدا جهــان را در دو مرحلــه بــه صــورت غیرمــادی (مینــوی) و مــادی (گیتیانه) آفریــد. افرینــش مــادی او عبــارت بودنــد از فرشــتگان بــزرگ (امشاســپندان)، فرشــتگان کوچــک (ایــزدان) و جهــان مــادی در شــش مرحلــه یعنــی آســمان، آب، زمیــن، گیــاه، جانــور و انســان. اهریمــن نیــز در اغــاز علیه فرشــتگان اهورایــی، دیــوان را آفریــد و ســپس جانــوران زیانــکار (خرفســتران) را. دیــدگاه اســاطیری زردشــتی بــه آفرینــش، بازمانــده جامعــه گلــه بــان و کشــاورز اریایــی هــای باســتان اســت کــه در آن موجوداتــی کــه بــا مصــارف انســانی از خــوراک و پوشــاک یــا نگهبانــی از آنهــا مرتبــط هســتند اهورایــی، و موجــودات دیگــری کــه بــه ایــن دســته از جانــوران آســیب میزننــد اهریمنــی بــه شــمار میرونــد. بــه ایــن ترتیــب در اســاطیر ایــران، جانــوران را میتــوان بــه دو دســته تقســیم کــرد: هرمــزد آفریــده و اهــورا آفریــده

جانوران هرمزد آفریده

در آغــاز آفرینــش، همــه موجــودات بــه صــورت پیــش نمونــه آفریــده شــدند، یعنــی تنهــا یــک گیــاه، یــک جانــور و یــک انســان وجود داشــت. پــس از حملــه اهریمــن و اغــاز دوران امیختگــی خیــر و شــر، ایــن پیــش نمونــه هــای افرینــش بــا الودگــی هــای اهریمنــی از میــان رفتنــد. امــا از بــذر و نطفــه آنهــا گیاهــان، جانــوران و انســانهای امــروزی پدیــد امدنــد کــه در وجــود خــود امیــزه ای از عناصــر خیــر و شــر دارنــد. پیــش نمونــه جانــوران " گاو یکتــا آفریــده" نــام داشــت کــه نشــانه ای اســت از اهمیــت چهارپایــان اهلــی در جامعــه گلــه دار و کشــاورز آریایــی. پــس از کشــته شــدن گاو یکتــا افریــده بــه واســطه حملــه اهریمــن، نطفــه او بــه مــاه بــرده و در آنجــا پالــوده شــد و ســپس دوبــاره بــه زمیــن برگشــت و از آن انــواع موجــودات اهورایــی پدیــد آمدنــد، چــه خشــکی زی، چــه هــوازی و چــه آبــزی.

جانوران خشکی زی

در میــان جانــوران خشــکی زی چهارپایــان اهلــی از مهمتریــن هــا هســتند: اســب، گاو و گوســفند. اهمیــت اســب را میتــوان در نامهایــی کــه قهرمانــان اســاطیری دارنــد مشــاهده کــرد، همچــون گشتاســپ، لهراســپ، گرشاســپ و غیــره. اســب و ارابــه از عمــده تریــن دارایــی هــای طبقــه جنگجــو و اشــرافی آریایــی هــا ( ارتشــتاران) بودنــد و خــود واژه ارتشــتار یعنــی " کســی کــه در گردونــه ایســتاده اســت". اهمیــت گاو و گوســفند نیــز بــه حــدی زیــاد بــود کــه ایــزدی مخصــوص ایــن جانــوران در دیــن کهــن زردشــتی وجــود داشــت بــه نــام " گوشــورون" یعنــی " دارنــده روان گاو". پــس از حملــه اهریمــن و کشــته شــدن گاو یکتــا افریــده، ایــن گوشــورون اســت کــه در قالــب روان ایــن گاو بــه اهورامــزدا شــکایت میکنــد و تنهــا زمانــی آرام میگیــرد کــه اهورامــزدا فروهــر زردشــت ( کــه هنوز زاده نشــده) را بــه او نشــان میدهــد تــا گوشــورون بدانــد کــه در آینــده چنیــن کســی خواهــد آمــد و در پــرورش و بزرگداشــت او خواهــد کوشــید و بــه همــگان خواهــد گفــت کــه گاو و گوســفند را نیازارنــد. در میــان چهارپایــان گیاهخــوار وحشــی، یکــی از مهمتریــن هــا گــراز بــود. گــراز نمــاد قــدرت و جنــگ جویــی و از نشــانه هــای ایــزد بهــرام، ایــزد جنــگاور ایــران باســتان و دیــن زردشــتی بــه شــمار میرفــت. در هنر ساســانی نیــز نقــش گــراز بــه عنــوان نمــاد قــدرت بارهــا بــه کار رفتــه اســت. بســیاری از اشــراف ساســانی نیــز نامهــا یــا القابــی در ترکیــب بــا گــراز دارنــد، هماننــد خانــدان "گــزار"، یکــی از خانــدان هــای مشــهور ساســانی یــا "شــهروراز" لقــب سپهســالار ایــران بــه معنــای " گــراز شاهنشــاهی" کــه در متــون فارســی " شــهربراز" شــد. گیاهخــوار مهــم دیگــر قــوچ اســت. در روزگار ساســانی، قــوچ نمــادی از فــره ایــزدی شــاهان دانســته میشــد. در متــن پهلــوی " کارنامــه اردشــیر بابــکان" کــه سرگذشــت افســانه ای بیانگــذار دودمــان ساســانی اســت، اردوان، اخریــن شــاه اشــکانی بــا ســپاهش بــه دنبــال اردشــیرند تــا او را بــه دســت اورده و مانــع از شــهریار شــدنش بشــوند. امــا قوچــی نیــز بــه دنبــال اردشــیر اســت. در تعبیــر ایــن رویــداد، بــه اردوان میگوینــد کــه ایــن قــوچ فــره ایــزدی اســت و اگــر اردوان نشــتابد و ایــن قــوچ به اردشــیر برســد، دیگــر نمیتــوان او را شکســت داد.  نقــش قــوچ همــراه بــا دیهیمــی کــه بــه گــردن دارد یکــی از نمادهــای محبــوب و رایــج هنــر ساســانی اســت. امــا شــاید مهمتریــن جانــور خشــکی زی و اهــورا افریده در دیــن کهــن زردشــتی ســگ باشــد. ســگ همــکار و همــراه ادمــی و پــس از انســان مقــدرس تریــن افریــده اســت، بــه حــدی کــه کشــتن ایــن جانــور از گناهــان بــزرگ بــوده و تاوانــی ســنگین داشــته اســت. احتمــالا نقــش ســگ بــه عنــوان نگهبــان گلــه در تقــدس یافتــن ان در دیــن زردشــتی نقشــی مهــم ایفــا کــرده اســت. اهمیــت ســگ آنچنــان زیــاد بــود کــه یکــی از فرگردهــا یــا فصــل هــای "وندیــداد" (بخشــی از اوســتا کــه عمدتــا دربرگیرنــده مطالــب فقهــی و شــرعی اســت) بــه تمامــی بــه ســگ و انــواع  ان و لــزوم احتــرام گذاشــتن بــه ایــن جانــور اختصــاص داده شــده اســت. در ایــن دســته بنــدی، جانــوران دیگــری همچــون ســمور آبــی، خارپشــت و روبــاه هــم در ردیــف ســگها قــرار داده شــده انــد. ســمور آبــی یکــی دیگــر از جانــوران مقــدس اوســتایی و متــون پهلــوی اســت، چــون از دیــدگاه ایرانیــان باســتان هــم از انــواع ســگها بــود و هــم در درون آب زندگــی میکــرد کــه خــودش از عناصــر مقــدس اســت.

جانوران آبزی

ماهیــان در اســاطیر ایــران در ردیــف افریــده هــای اهورایــی هســتند. در اوســتا و متــون پهلــوی از انــواع مختلفــی از ماهیــان یــاد شــده کــه یکــی از انهــا " کــر ماهــی" اســت. ایــن ماهــی غــول پیکــر نگهبــان درختــی بــه نــام " گوکــرن" یــا " هــوم ســپید" اســت. در رســتاخیز، سوشــیانس ( منجــی اخــر الزمــان) از عصــاره ایــن گیــاه شــربتی خواهــد ســاخت بــه نــام " انــوش" تــا همــه از آن بخورنــد و جــاودان شــوند. کــر ماهــی قــدرت بینایــی بســیار زیــادی دارد و میتوانــد کوچکتریــن اشــیا را از فرســخ هــا فاصلــه مشــاهده کنــد. شــاید وال یــا نهنــگ الهــام بخــش ایرانیــان در تصویرســازی ایــن ماهــی اســاطیری بــوده باشــد. امــا در میــان دریــا گذشــته از ماهیــان، جانــوری غــول پیکــر و ماورایــی نیــز وجــود دارد، جانــواری بــا دو گــوش دراز، یــک شــاخ زریــن و ســه پــا بــه نــام "خــر". ایــن خــر ســه پــا در میــان اقیانوســی اســاطیری بــه نــام "دریــای فراخکــرد" ایســتاده و آبهــای آن را پــاک میکنــد. احتمــالا چهارپــای درازگوشــی کــه امــروزه آن را خــر مینامیــم نــام خــود را بــه خاطــر همیــن دو گــوش درازش از ایــن جانــور اســاطیری گرفتــه اســت.

جانوران هوازی

پرنــدگان نیــز هماننــد ماهیــان از جانــوران اهــورا افریــده هســتند. در میــان پرنــدگان  خــروس از مهمتریــن هــا اســت. اهریمــن بــرای بازداشــتن مــردم از عبــادت در ســحرگاه، دیــوی بــه نــام " بوشاســپ" آفریــد کــه مــردم را بــه خــواب میبــرد تــا صبــح زود برنخیزنــد و بــه اتشــکده نرونــد. اهورامــزدا نیــز بــرای مبــارزه بــا بوشاســپ خــروس را آفریــده تــا بــا فریادهــای خــود در صبــح مــردم را بیــدار کــرده و از وسوســه بوشاســپ برهانــد. پرنــده مهــم دیرگــر " وارغــن" نــام دارد. ایــن پرنــده حامــل و منتقــل کننــده فــره ایــزدی اســت. هنگامــی کــه جمشــید بــه دلیــل ناسپاســی بــه اهورامــزدا فــره ایــزدی را از دســت داد، ایــن فــره بــه پیکــر مــرغ وارغــن درامــد و بــه دیگــر قهرمانــان پیوســت. وارغــن پرنــده ای اســت کــه اگــر ســپاهیان تکــه ای از اســتخوان یــا پــر او را بــا خــود داشــته باشــند، در نبردهــا پیروزنــد. شــاید وارغــن نمــادی از شــاهین یــا یــک پرنــده شــکاری دیگــر باشــد. پرنــده دیگــر " اشوزوشــت" اســت، هنگامــی کــه مــردم ناخــن هــای خــود را میگیرنــد، نبایــد آن را بــر زمیــن بیندازنــد زیــرا دیــوان از آنهــا ســلاح ســاخته و افریــدگان اهورایــی را مــی آزارنــد. بایــد ناخــن هــای گرفتــه شــده را در شــکافهای دیــوار نهاد تا اشوزوشــت بیایــد و آنهــا را ببلعــد. بــه نظــر میرســد اشوزوشــت همان جغد باشــد " کرشــفت" پرنــده دیگــری اســت کــه از مســئولیتهایش خوانــدن اوســتا و تعالیــم دینــی بــرای ســاکنان " ور جمکــرد" اســت، دژی زیرزمینــی کــه جمشــید آن را ســاخته و بهتریــن نژادهــای انســان وحیــوان و گیاهــان را در آن گذاشــته اســت. "چمــروش" نیــز پرنــده ای غــول پیکــر و نگهبــان ســرزمین ایــران اســت. هــر ســال کــه اقــوام غیــر ایرانــی بــرای یــورش بــه ســرزمین ایرانیــان امــاده میشــوند، چمــروش برخاســته و هماننــد مرغــی کــه دانــه میچینــد، انهــا را برداشــته و از میــان میبــرد شــاید مشــهورترین پرنــده اســاطیری "ســیمرغ" باشــد. البتــه ســیمرغ اســاطیری در اوســتا و متــون پهلــوی بــا ســیمرغی کــه در متــون اســلامی ســراغ داریــم بســیار متفــاوت اســت. ســیمرغ اســاطیری حیوانــی ترکیبــی اســت کــه بــا وجــود داشــتن پــر و بــال، ســری هماننــد ســر ســگ دارد و بــا پســتان بــه بچــه هایــش شــیر میدهــد. آشــیانه ســیمرغ بــر بــالای " درخــت همــه تخمــه" در دریــای "فراخکــرد" اســت، درختــی کــه بــذر همــه گیاهــان را در خــود دارد و هنگامــی کــه ســیمرغ از آشــیانه بلنــد میشــود یــا بــر آن مــی نشــیند، ایــن بذرهــا از درخــت جــدا شــده و بــا بــاد بــه همــه جهــان منتقــل میشــوند و گیاهــان از ایــن بذرهــا مــی روینــد. ســیمرغ هــم از نمادهــای رایــج هنــر ساســانی اســت و بــر نقــش هــا، بافتــه هــا و ظــروف ایــن دوره بــه فراوانــی تصویــر شــده اســت.

جانــوران اهریمــن آفریــده

جانــوران اهریمــن آفریــده یــا " خرفســترها"  بــه ان گــروه از موجــودات گفتــه میشــد کــه ضــد افرینــش اهورایــی عمــل میکردنــد. در حقیقــت بســیاری از موجــودات کــه تــا بــه امــروز هــم در نظــر بســیاری از مــردم "آفــت" بــه حســاب مــی آینــد در شــمار خرفســتران هســتند، یعنــی درنــدگان، حشــرات، انــگل هــا، خزنــدگان و دوزیســتان. در راس همــه خرفســتران گــرگ اســت. گــرگ نمونــه بــارز تباهــی و ویرانگــری اســت. ایــن تقابــل گــرگ بــه عنــوان نمــاد افرینــش اهریمنــی و ســگ بــه عنــوان نمــاد افرینــش اهورایــی، نشــانه دیگــری از گذشــته کشــاورزی و شــبانی اریایــی هــا اســت. انــواع مختلــف گــرگ بــه جــز خــود ایــن ســگ ســان مشــهور،عبارتند از تقریبــا همــه درنــدگان دیگــر همچــون شــیر، پلنــگ و ببــر. در دوره هــای بعــد موجــودات دیگــری همچــون فیــل هــم بــه فهرســت خرفســتران اضافــه شــده انــد. شــاید غیبــت شــیر بــه عنــوان نمــاد قــدرت در هنــر ساســانی، بــه دلیــل انگیــزه هــای دینــی ایــن دودمــان بــوده اســت کــه در آن گــراز را بــه عنــوان نشــانه نیــرو و قــدرت جایگزیــن شــیر کــرده انــد. در اخــر الزمــان، همــه انــواع گرگهــا بــه هــم پیوســته و یــگ گــرگ هیــولا پدیــد مــی اورنــد و تنهــا بــا کمــک منجیــان و نیایــش هــای مزداپرســتان اســت کــه ایــن هیــولا نابــود میشــود. خزنــدگان و دوزیســتان دســته دیگــر خرفســتران هســتند. نیرومندترین آفتــی کــه اهریمــن بــرای تبــاه کــردن افرینــش اهورایــی پدیــد آورد، مــاری عظیــم الجثــه و ســه ســر بــه نــام " اژی دهــاک" بــود. همیــن مــار غــول آســا پــس از اســلام شــخصیتی انســانی پیــدا کــرد و بــه " ضحــاک مــار دوش" تبدیــل شــد. در اخرالزمــان، پــس از کشــته شــدن گــرگ هیــولا،  همــه مارهــا و خزنــدگان بــه هــم میپیوندنــد و مــاری عظیــم پدیــد مــی آورنــد تــا آفرینــش اهورایــی تبــاه شــود، امــا مزداپرســتان بــار دیگــر بــا کمــک منجیــان و نیایــش کــردن  او را از میــان میبرنــد. اهریمــن نیــز بدنــی بــه شــکل وزغ بــا خالهــای ســیاه و خاکســتری دارد و هــم اوســت کــه بــرای از بیــن بــردن درخــت هــوم ســپید یــا گوکــرن وزغــی آفریــده تــا ریشــه هــای ان درخــت را بجــود، امــا اهورامــزدا بــا افریــدن کــر ماهــی و نگهبــان کــردن او بــر ایــن درخــت، مانــع او شــده اســت. انــواع مختلــف حشــرات همگــی از خرفســتران هســتند. یکــی از نفــرت انگیــز تریــن دیــوان یعنــی دیــو لاشــه یــا "نســو"، ظاهــری هماننــد مگــس دارد. مورچــه نیــز بــه دلیــل آســیب رســاندن بــه انبارهــای غلــه از خرفســتران منفــور بــود و در " وندیــداد" کفــاره بســیاری از گناهــان کشــتن تعــداد زیــادی " مــور دانــه کــش" اســت. کــرم هــا هــم از انــواع دیگــر خرفســتران هســتند. در داســتان "کــرم هفتــواد" در کارنامــه اردشــیر بابــکان، یکــی از دشــوارترین ماموریتهــای اردشــیر، ویــران کــردن دژی اســت کــه ســرور آن "  یــا هفتــواد" " هفتــان بوخــت" از کرمــی غــول آســا نگهــداری کــرده و همانند یــک خــدا او را پرســتش میکنــد. اردشــیر کــه بــا حملــه بــه دژ توفیقــی نیافــت، در پوشــش بازرگانــی کــه بــه پرســتش کــرم آمــده اســت وارد دژ میشــود، اعتمــاد پریســتاران کــرم را جلــب میکنــد و در فرصــت مناســب آن را میکشــد. برای مطالعه بیشتر: 

1. دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته، نوشته خسرو قلی زاده، انتشارات کتاب پارسه

2. بندهشن، ترجمه مهرداد بهار، انتشارات توس

3. گزیده های زادسپرم، ترجمه محمدتقی راشد محصل، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی