دیوار تاریخی گرگان؛ دومین سازه دفاعی طولانی جهان در آستانه جهانی شدن

یکی از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین بناهای نظامی دوران کهن، در شمال کشور و در منطقه گلستان قرار گرفته است. این سازه عظیم با درازای بیش از دویست کیلومتر، از کرانه‌های خاوری دریای مازندران شروع می‌شود و پس از گذر از پهنه‌های هموار و دامنه‌های شمالی کوه‌های البرز، به سوی نواحی شرقی استان ادامه پیدا می‌کند. این دیوار پس از دیوار چین، به عنوان طولانی‌ترین بنای دفاعی دنیا شناخته می‌شود و از نظر اندازه، یکپارچگی در معماری و سامانه‌های محافظتی، یکی از برجسته‌ترین آثار نظامی عهد باستان به حساب می‌آید.

این دیوار که در متون تاریخی با عنوان‌هایی مانند «مار سرخ» هم از آن یاد شده، تنها یک حصار ساده نیست، بلکه مجموعه‌ای گسترده شامل خاکریز، خندق، چهل و شش دژ نظامی، تأسیسات آبی، پل‌ها، کوره‌های پخت آجر و راه‌های ارتباطی است؛ مجموعه‌ای که اوج توانمندی در مهندسی، سازماندهی سپاهی و مدیریت منابع در روزگار ساسانیان را به نمایش می‌گذارد.

معاون میراث فرهنگی استان گلستان و مدیر پایگاه میراث فرهنگی این دیوار بزرگ که از باستان‌شناسان اصلی این محوطه است، در گفت‌وگویی درباره پیشینه پژوهش‌ها و جایگاه این اثر بیان کرد: این دیوار از دهه‌ها پیش مورد توجه پژوهشگران داخلی و خارجی قرار داشته، اما شناخت دقیق و علمی آن، حاصل سال‌ها تحقیق پیوسته و کاوش‌های برنامه‌ریزی شده است.

از نخستین پژوهش‌های میدانی تا شروع دور تازه تحقیقات

به گفته این مقام مسئول، نخستین کاوش‌های علمی این دیوار در دهه پنجاه خورشیدی و زیر نظر یک باستان‌شناس پیشکسوت انجام شد که نتیجه آن، معرفی دیوار و دژهای وابسته و چاپ کتابی درباره دشت گرگان بود. پس از آن، بیشتر فعالیت‌ها بر مطالعات نظری متمرکز شد و پس از انقلاب، برای مدتی کارهای میدانی متوقف ماند.

این باستان‌شناس اضافه کرد: با شکل‌گیری اداره کل میراث فرهنگی استان گلستان در دهه هفتاد، بستر برای بازگشت کاوش‌ها فراهم شد و از دهه هشتاد، فصل جدیدی از تحقیقات آغاز گردید. در این مرحله، بررسی گسترده‌ای در طول تقریباً دویست کیلومتر از دیوار انجام دادیم که طی آن، مسیر دقیق، مکان دژها، خندق‌ها و بخش‌های گوناگون آن شناسایی و ثبت شد.

به گفته معاون میراث فرهنگی استان گلستان، نخستین فصل رسمی حفاری‌های باستان‌شناسی در این دوره زیر نظر رییس موزه ملی ایران شروع شد و در طول چهار سال، داده‌های ارزشمندی از ساختارهای معماری دیوار و دژها به دست آمد. در جریان این کاوش‌ها، بقایای یک آتشگاه ساسانی نیز کشف شد که شباهت زیادی به آتشگاه دیگری در گرگان داشت و نشان از اهمیت آیینی و مذهبی این مجموعه داشت.

همکاری‌های فرامرزی و تأیید هویت ساسانی دیوار بزرگ گرگان

پس از وقفه‌ای کوتاه، کاوش‌های این دیوار با مشارکت گروه‌های علمی از دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام انگلیس از سر گرفته شد. این باستان‌شناس درباره این همکاری‌ها می‌گوید: این مشارکت، نقطه عطفی در مطالعات دیوار بود، زیرا پژوهش‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نو و دانش روز انجام گرفت. در چهار سال نخست این همکاری، مطالعات ژئوفیزیکی گسترده‌ای صورت پذیرفت که امکان شناسایی ساختارهای معماری دژها، خندق‌ها و کوره‌های آجرپزی را بدون نیاز به حفاری‌های وسیع فراهم آورد. حفاری‌های محدود اما هدفمند در بخش‌هایی از دیوار و خندق‌ها، به روشنی ثابت کرد که این دیوار متعلق به دوره ساسانی و به طور مشخص ساخته شده در سده‌های پنجم و ششم میلادی و هم‌زمان با پادشاهی خسرو اول ساسانی، معروف به انوشیروان، است.

به گفته وی، در سال‌های بعد، تمرکز کاوش‌ها بر سازه‌های آبی و معماری بستر رودخانه‌ها قرار گرفت. در یکی از مهم‌ترین یافته‌ها، مشخص گردید که ساسانیان با تغییر مسیر رودخانه‌ها، بسترهایی از آجر و ملات ساروج ساخته و دیوار را بر روی آن بنا کرده‌اند. همچنین سازه‌هایی شبیه پل طراحی شده بود تا جریان آب از زیر دیوار بگذرد؛ موضوعی که از دانش پیشرفته مهندسی آب در آن دوره حکایت دارد.

ساخت چهل و شش دژ دفاعی بر روی دیوار بزرگ گرگان

مدیر پایگاه میراث فرهنگی این دیوار با اشاره به نقش کلیدی دژها در این سامانه دفاعی می‌گوید: در امتداد دیوار، چهل و شش دژ شناسایی شده که برخی از آن‌ها تا بیست هکتار وسعت دارند. در یکی از دژهای دو هکتاری، حدود سیصد متر از محوطه کاوش شد و بقایای اتاق‌های سربازان، خوابگاه‌ها، انبارهای خوراک و آشپزخانه به دست آمد.

او افزود: در آشپزخانه این دژ، دوازده خمره بزرگ پیدا شد که نشان می‌دهد مواد غذایی برای شرایط بحرانی و جنگی ذخیره می‌شده است. شواهد به‌دست‌آمده نشان می‌دهد سربازان از گندم، عدس، عسل، گردو و انواع گوشت استفاده می‌کرده‌اند. این یافته‌ها تصویر روشنی از زندگی روزمره نزدیک به سی هزار سربازی ارائه می‌دهد که در دژهای دیوار مستقر بوده و وظیفه پاسداری از مرزهای شمالی ایران را بر عهده داشته‌اند.

این باستان‌شناس که سال‌ها در گروه بین‌المللی پژوهش این دیوار فعالیت کرده، با اشاره به کارکرد اصلی این سازه گفت: ساخت دیوار و خندق به عنوان سازه‌های دفاعی، پیشینه‌ای چندین هزارساله در تاریخ بشر دارد. دیوار بزرگ گرگان نیز در پاسخ به تهدیدهای جدی اقوام مهاجم شمالی ساخته شد؛ اقوامی که از نواحی ترکستان، آسیای میانه و قفقاز به سوی سرزمین‌های حاصلخیز ایران یورش می‌آوردند.

به گفته او، ساسانیان پیش‌تر با ساخت دیواری در قفقاز، راه نفوج دشمنان را بسته بودند و دیوار بزرگ گرگان ادامه همین سیاست دفاعی در شرق دریای مازندران بود. خسرو انوشیروان با اصلاح نظام مالیاتی و تقویت ساختار حکومتی، پروژه عظیم دیوار را به پایان رساند؛ پروژه‌ای که حتی در شاهنامه فردوسی نیز به آن اشاره رفته است.

او همچنین به جنبه‌های کمتر گفته‌شده این پروژه اشاره کرده و افزود: برای ساخت دیوار نیاز به سوخت فراوان بود و ناچار درختانی قطع می‌شد. اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ساسانیان همزمان با قطع درختان دستور کاشت درختان جایگزین می‌دادند که نشانه‌ای از مدیریت منابع و نگاه بلندمدت در دوره ساسانی است.

از فهرست موقت تا ثبت جهانی

دستاورد سال‌ها پژوهش مشترک، انتشار سه جلد کتاب علمی به زبان انگلیسی در حدود دو هزار و هفتصد صفحه بوده که جلد نخست آن در حال ترجمه به فارسی است. این مطالعات، زمینه ثبت این دیوار در فهرست موقت میراث جهانی یونسکو را فراهم کرده است.

به گفته این مسئول، شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی پرونده دیوار بزرگ گرگان را به طور کامل بررسی و تأیید کرده و یونسکو نیز از محتوای علمی آن استقبال کرده است.

او افزود: در ماه‌های گذشته اعلام شده که این دیوار در مسیر نهایی ثبت جهانی قرار دارد و معاون میراث فرهنگی کشور طی نامه‌ای به سفیر ایران در یونسکو، آمادگی کامل برای ارسال پرونده ثبت جهانی آن به یونسکو را اعلام کرده است و امیدواریم در یک سال آینده، این اثر کم‌نظیر به عنوان میراث جهانی به ثبت برسد.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی این دیوار می‌گوید: در صورت تأمین بودجه، فصل‌های جدید کاوش می‌تواند اطلاعات بیشتری از این سازه عظیم آشکار کند. هم‌زمان، برنامه‌ریزی برای ایجاد مسیر گردشگری دیوار نیز در دستور کار قرار دارد؛ مسیری که می‌تواند این دیوار را به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری فرهنگی و تاریخی کشور تبدیل کند.

طی سال های گذشته بخش های زیادی از این دیوار از بین رفته و حجم زیادی از آجرهای آن برای ساخت خانه ها برداشت شده و بخش‌هایی از آن زیر خاک مدفون یا در گذر زمان آسیب دیده است. با این حال دیوار بزرگ گرگان که به مار سرخ نیز شهرت دارد همچنان نمادی باشکوه از توان تمدنی ایران باستان است که در انتظار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو تا سال آینده است.

گفتگو: مریم جلیلوندفرد