داستان راه آهن

 راه آهن سراسری ایران، عمری هشتاد ساله دارد که تا امروز مشغول به کار است. از زمان زمزمه‌­های نخست لزوم شکل‌­گیری راه‌­های مواصلاتی، تا تصمیم و تصویب راه آهن سراسری در مجلس، در مراحل ساختش و حتی بعدتر در مرحله بهره‌­برداری نیز فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده که راه آهن ایران را، تشخصی خاص در تاریخ  معاصر می‌بخشد. علاوه بر آن راه آهن سراسری، شمال را از بندر ترکمن به جنوب ایران ـ بندر امام خمینی ـ متصل می­‌کند که همین موضوع سبب شده تا طبیعت و آب و هوای متفاوتی را در هر بخش راه آهن شاهد باشیم. تفاوت اقلیمی در نقاط مختلف ایران به ویژه مسیرهایی که راه آهن از آن عبور می‌­کند از دیگر مواردی است که با تصویر و کاربرد راه آهن ایران، گره خورده است. مورد دیگر در راه آهن، عدم شناخت عموم از شکل‌­گیری آن و سیستم یکپارچه‌­ای است که آن را مدیریت می‌­کند. برای عموم مردم مفهوم راه آهن به قطار خلاصه می­‌شود. در صورتی که قطار، تنها همچون عقربه‌­های ساعت، نمود بیرونی از سیستم یکپارچه‌­ای است که در پس پرده، مسئولیت هماهنگی و برنامه‌­ریزی آن را بر عهده دارد. سیستمی که پیچیدگی طراحی و ساخت آن کمی از نظرها دور مانده است. همه این‌ها دلایلی شد تا گروه ریلرو با طرحی از آقای محسنیان، در صدد شناخت بیشتر موضوع  راه آهن برآمده و تلاش کند تا آن را به دیگران نیز معرفی کند. محمد محسنیان فارغ التحصیل باستان شناسی است که با علاقه به میراث صنعتی،‌ به طور شخصی موضوع راه آهن سراسری ایران را پی‌گیری می­‌کرده که به مرور بیشتر متوجه جاذبه‌­های پیدا و پنهان آن شده است و نهایتا با کنار هم گذاشتن همه یافته‌­هایش، موضوع راه آهن را موضوعی ویژه و حائز اهمیت برای عنوان گردشگری می‌یابد. امروز او و گروهش،‌ گردشگران را به بازدید از جاذبه‌­های راه آهن و درک بهتر از تاریخ و فن آن دعوت می­‌کنند. برای این هدف، آنها مسیرهایی را مطابق با دسترسی­‌های راه آهن انتخاب کرده و گردشگران را با قطار گردشگری اختصاصی به شنیدن داستان راه آهن دعوت می‌­کنند.  

جاذبه‌های طبیعی

راه آهن ایران، از بکرترین و جذابترین بخش­های ایران عبور می‌­کند. در شمال و جنوب از میان کوهستان­‌های البرز و زاگرس گذر کرده و در بخش‌­های میانی از دل دشت‌ها و کویر. تماشای طبیعت ایران با قطار فرصتی ایده آل برای طبیعت­گردان و تجربه‌­ای فراموش نشدنی برای گردشگران است. در بسیاری موارد، خصوصا در بخش­‌هایی از مسیر کوهستانی که هیچ راه دسترسی، جز قطار، وجود ندارد، فرصتی حاصل شده تا طبیعت در کنار ریل‌­ها در هماهنگی و هارمونی تمام، به زیبایی جلوه کند.  

 جاذبه‌های فنی

در هنگام ساخت راه آهن سراسری­، راه­‌های دسترسی چندانی وجود نداشت تا به کمک آن تجهیزات و خدمات مورد نیاز ساخت راه آهن جابه‌جا شود، از این رو این پروژه فوق‌العاده‌ی بین المللی، نه فقط در بخش سازه­‌های راه آهن، شاهکار به حساب می­‌آید، بلکه در ایجاد و ساخت راه‌های دسترسی در همان ابتدای شروع پروژه، نیز بسیار قابل توجه است. از یک طرف راه­‌های باریک و بلندِ کنده شده در دل کوه‌­ها به عنوان راه‌­های دسترسی و از طرفی کمپ­‌های کارگری کارکنان و کارگران راه آهن که عموما در اطراف همین راه‌­ها، شکل گرفته‌­اند و هنوز آثاری از آن قابل مشاهده است. مورد دیگر محدودیت در ابزار و مصالح ساخت راه آهن بود که مهندسان را مجبور به استفاده از مصالح محلی در ساختن پل­‌ها نمود. به کارگیری ترکیبی از سنگ و بتن و دقت و ظرافت به کار رفته در اجرای آن، از مواردی است که نمی­‌توان به راحتی از آن گذشت. ساخت تونل‌­های متعدد، در شمال و جنوب از دیگر موارد قابل توجه در راه آهن است. هرچه قدر که ساختن تونل‌­ها در جنوب با مشکل و سختی حفر کوه­‌های سنگی همراه بود، در شمال با سستی و رانش زمین مواجه بود که تقویت بدنه‌­ها و طاق را، اجبار می‌­کرد. مسیر راه آهن خود از جمله موارد دیدنی در بخش فنی راه آهن است. محدودیت شیب مجاز در ساخت راه آهن که با بررسی‌­ها و نهایتا در جلسه­‌ای با حضور مهندسان و رضا شاه، به عدد 28 در هزار رسید، موجب شد تا در بخش‌­های کوهستانی طول ریل گذاری‌­ها گاها به سه برابر طول جاده­ای (کنونی) افزایش یابد. مسیرهایی که بارها و بارها دور می­‌زنند و از زیر و روی کوه‌­ها و جاده‌­ها عبور می‌­کردند و این‌­ها برای مسافرانی که در قطار نشسته‌­اند چندان قابل لمس نیست. از همین رو شناخت راه آهن و جاذبه‌­های آن نیاز به دیدی از بالا هم دارد.  

جاذبه­‌های تاریخی

هر موضوع قدیمی با شناختن داستان و تاریخ آن، اهمیت پیدا می‌­کند. برای دیدن و تماشای راه آهن نیاز به عینکی هشتاد ساله است تا شرایط و وضعیت زمانی که احداث راه آهن تصویب و به اجرا درآمد را آشکار کند. حضور کشورهایی همچون روسیه و انگلیس که گاها تاثیراتی مستقیم در تصمیم گیری‌­های کشوری داشتند. محدودیت منابع مالی برای ساخت راه آهن و نبودن راه‌­های مواصلاتی مناسب برای انتقال تجهیزات، موافقان و مخالفان طرح احداث راه آهن در مجلس و از همه مهمتر نقشی که راه آهن ایران در جنگ جهانی دوم ایفا کرد، همگی از مواردی است که راه آهن را به لحاظ تاریخی، حائز اهمیت کرده است. نگاه به راه آهن، نگاه به تاریخ ایران است. جدای از داستان­‌ها و افسانه‌­های زیادی که سینه به سینه از زمان ساخت آن تا به امروز نقل شده است، اما آنچه به شکل مکتوب و مستند باقی مانده حاکی از چالش‌­ها و پیچ و خم­‌های فراوانی است که موضوع راه آهن تا به امروز، طی کرده است.   

قطار گردشگری

عنوان قطار گردشگری ،عنوانی شناخته شده در بین انواع خدمات گردشگری جهان است. در واقع شکل ساده آن استفاده از قطار برای هدفی غیر از کاربردهای معمول حمل و نقل بار و مسافر، و با هدف برنامه گردشگری است. این قطارها می­‌تواند از انواع قطارهای ساده و قدیمی با گشت­‌های چند ساعته تا قطارهای مدرن و لوکس برای گشت­‌های برون مرزی متفاوت باشد. در ایران تا چند سال قبل نمی‌شد سراغی از تنوع قطارهای گردشگری با رویکرد درست آن گرفت. خوشبختانه این روزها با توجه مجموعه راه آهن به این موضوع، و علاقه‌­مندی شرکت­‌های خصوصی، آینده بهتری را برای این موضوع می‌توان متصور شد.  

در قطار گردشگری ریلرو چه می‌گذرد؟

همراهی با قطار ریلرو، فرصتی برای لمس و تجربه تاریخ راه آهن ایران است. در حالی که قطارهای گردشگری می­‌توانند موضوعات متعددی از قبیل فرهنگ، موسیقی، غذا و یا بازدید از مکانی خاص را مورد توجه قرار دهند، قطار ریلرو، کشف جذابیت­‌های راه آهن سراسری ایران را موضوع اصلی گردشگری بیان می‌­کند. به این شکل که گردشگران سوار بر قطار اختصاصی تاریخ راه آهن را در قالب داستان­هایی به نقل از کتب و روایات معروف می‌­شنوند و در ایستگاه‌­های گردشگری که لزوما همان ایستگاه­‌های معمول راه آهن نیست، از قطار پیاده می­‌شوند تا مستندات تاریخی و مناظر طبیعی و سازه‌­های آن را از نزدیک بازدید کنند. در هر یک از توقف­‌های قطار، برگی از جاذبه‌­های مسیر ورق می‌خورد.  

مسیر و خدمات

از آنجایی که مسیر کوهستانی شمال، یکی از جذابترین بخش‌­های راه آهن ایران است، پتانسیل این را دارد که محور اصلی یک روز گردشگری قرار بگیرد. برنامه قطار گردشگری سواد کوه از ایستگاه راه آهن تهران آغاز می‌­شود، لذا ویژگی‌­های طبیعی و صنعتی  ورامین و گرمسار و بافت متفاوت هر کدام از این مناطق، بر جذابیت برنامه افزوده است. مسیر حرکت: تهران- ری- بهرام- ورامین- پیشوا- ابردژ- کویر- گرمسار – بن کوه – کبوتر دره- سیمین دشت- زرین دشت- مهباد- فیروزکوه- گدوک- شوراب- دوگل- ورسک- سرخ آباد- دوآب برنامه، شامل توقف‌­هایی خارج از ایستگاه‌­های معمول راه آهن شمال است. به این معنی که قطار ریلرو در ایستگاه‌­های گردشگری توقف دارد. برخی از این ایستگاه­‌ها، البته با ایستگاه­‌های خود راه آهن نیز منطبق است. قطار­های مسافری این مسیر شب رو هستند، و در نیمه‌­های شب از ایستگاه­‌های بخش کوهستانی عبور می‌­کنند، از همین رو قطار ریلرو علاوه بر تعریف ایستگاه‌­های گردشگری، این امکان را هم به گردشگران می‌­دهد تا ایستگاه­‌های معمول مسافری را در طول روز و با صبر و حوصله بیشتری تماشا کنند. نیم ساعت بعد از سوار شدن به قطار در حالی که دشت‌­های حاصلخیز ورامین، از پس پنجره­‌های بزرگ قطار پیداست، از گردشگران با صبحانه‌­ای که از قبل مهیا شده، پذیرایی می‌شود. وعده نهار و میان وعده­‌های صبح نیز در قطار سرو می­‌شوند. در راه برگشت، تماشای دوباره مناظر، این بار در آفتابی که سرخ و رو به غروب است، لذتی مضاعف دارد. برنامه عصرانه، در یکی از ایستگاه‌­های کوچک بین راه چیده می‌­شود و گردشگران در فضای سبز کنار ایستگاه، پذیرایی می‌­شوند. معمولا باغدارانی که از حضور قطار گردشگری در این ساعت مطلع هستند، سبد­های میوه‌­شان را به کنار ایستگاه برای فروش می­‌آورند و با استقبال خوب گردشگران مواجه می‌شوند. طبیعت مسیر راه آهن شمال، از تهران تا سوادکوه، بسیار متنوع است. در حرکت با قطار علاوه بر رنگ به رنگ شدن طبیعت، از دشت ورامین به کویر گرمسار، سپس به باغ­‌های سرسبز سیمین دشت و در ادامه، بافت کوهستانی رشته کوه‌­های البرز، می­توان آثاری به جا مانده از کارخانجات متروکه و یا ساختمان­‌های قدیمی را نیز مشاهده کرد.  

یک روز با خط طلا

یکی از جذابترین و پر داستان­ترین بخش­‌های راه آهن ایران، راه آهن شمال و به خصوص ناحیه کوهستانی آن است. مسیری که قطار ریلرو با عنوان « قطار گردشگری سواد کوه» برای گشت یک روزه، طراحی و اجرا می‌­کند. گرچه شاید هیجان انگیزترین بخش برنامه، سه خط طلا باشد، جایی که توالی سه خط ریلی را در یک سمت کوه می‌توان دید. اما به نقل از آقای محسنیان، این بخش از راه آهن شمال تنها بخشی از راه آهن نیست که سه خط در زیر هم قرار می‌­گیرند، ولی به جهت دید مناسب این نما از جاده فیروزکوه، که تا بخشی از راه آهن شمال آن را همراهی می­‌کند، معروفترین آنها است. برنامه قطار گردشگری، از ایستگاه راه آهن تهران شروع می‌­شود. ایستگاهی که عمری معادل عمر راه آهن سراسری ایران دارد. با خروج از تهران، قطار از دشت‌­های حاصل خیز ورامین عبور می­‌کند، از پیشوا و ابر دژ، رد شده و وارد کویر زیبای گرمسار می‌­شود. منطقه‌­ای با کوه‌­های سرخ که در اثر جریان آب‌­های نمکین بر روی آن،  نقوشی طراحی شده‌­اند و معروفترین‌­شان به کوه اژدها، معروف است. با توقف در ایستگاه بن‌کوه و گشت در این ایستگاه، تشکیلاتی که مدت زمانی است دیگر از رونق افتاده، تصویری کاملا ملموس از آنچه در سال‌­های اولیه راه آهن اهمیت داشته، برای گردشگران شکل می­‌گیرد. ساختمان­‌ها و تشکیلاتی که علی رغم از کار افتادگی، هنوز هم جذاب و قابل تحسین است. در ادامه، باغ­‌های انار، سیب، به و حبله رود،‌ تابلویی چشم نواز از طبیعت کبوتر‌دره را، ارائه می‌­دهند و باز هم مناظر و باغ‌­های میوه سیمین دشت و زرین دشت به پیروی از آن، خودنمایی می­‌کنند. تصاویری به غایت زیبا از مناظر ایران که کمتر گردشگران را ملاقات می‌­کنند و قطار گردشگری فرصتی مناسب، برای درک آنها است. در قطار توضیحاتی راجع به مناظر و اتفاقات راه آهن، ذهن گردشگران را بیشتر هدایت می‌­کند. با ورود به ده کوچکی به نام شوراب، گردشگران از یک سایت گردشگری خاص، در مسیر راه آهن شمال، دیدن می­‌کنند. روستایی که حتی نامش در نام راه آهن گره خورده: در هنگام حفر تونل راه آهن، در بالادست این روستا،‌ چشمه آبی بیرون می­زند که به واسطه دارا بودن املاح و مواد معدنی، شوراب خوانده شده و پهنه‌­ای سرخ رنگ را در سینه کوه ایجاد کرده است. شوراب همچنین به لحاظ دارا بودن اثاری از تاریخ و سازه­‌های راه آهن نیز اهمیت دارد. گشت و توضیحات راهنما در کنار محصولات محلی که اهالی روستا برای گردشگران تدارک دیده‌­اند، شیرین­تر هم می­‌شود. با خروج قطار از منطقه شوراب، بخش کوهستانی راه آهن شمال، که سازه معروفی همچون پل ورسک را در خود جا داده است، آغاز می‌­شود. اگر چه باز هم بنا‌به روایت محمد محسنیان این پل پیچیده­‌ترین و گرانترین سازه در راه آهن شمال نیست، اما به چند دلیل از جمله نقشش در جنگ جهانی دوم، افسانه‌­هایی که سینه به سینه در مورد ساخته شدنش نقل می‌­شود و همچنین دید نسبتا خوبی که از مسیر جاده­‌ای دارد، منجر به آن شده تا از همتای خودش پل اوریم، در شهرت، سبقت بگیرد. در ایران به اشتباه راه آهن سراسری را حاصل کار مهندسین آلمانی می‌­دانند که این مورد هم با توضیحات راهنما در حین گشت، روشن می‌­شود. از جمله خاطره انگیزترین بخش‌­های تور، توقف قطار بر روی پل ورسک است. لحظه‌­ای که فرصت لمس موقعیتی منحصر به فرد را برای گردشگران، فراهم می­کند. طبق برنامه قطار تا منطقه سوادکوه، ایستگاه دو‌آب پیش می‌رود. پیاده‌روی در کنار ریل، تا رسیدن به پل زیبای دره­ای راه آهن به اسم پل کلانتری و دقیق شدن در نکات فنی و حتی فراتر از عملکرد آن، از جمله برنامه‌­های این ایستگاه زیباست. با برگشت قطار به سمت تهران و پذیرایی عصرانه در یکی از ایستگاه‌­های زیبای مسیر،‌ گشت یک روزه خط طلا به ساعات پایانی نزدیک می‌شود. و با تاریک شدن هوا، قطار به ایستگاه راه آهن تهران، باز می­‌گردد.  

مسیر ادامه دارد…