برج رادکان؛ شاهکار نجومی که گذر فصل‌ها را نشان می‌دهد

مسئول میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری چناران درباره ساختار بالایی این برج تاریخی توضیح داد و گفت: این بخش از نظر مهندسی زمان، نقشی اساسی ایفا می‌کند. در بالاترین قسمت آن، یک گنبد مخروطی با آجرکاری و شیب دقیق طراحی شده که نقش یک بازتابنده کیهانی را بازی می‌کند.

محمد طاهریان مقدم در ادامه بیان کرد: کارکرد این گنبد، انعکاس حرکت خورشید در آسمان است و شیب آن طوری محاسبه شده که فقط در زمان‌های مشخصی از سال، مانند انقلابین و اعتدالین، پرتوهای خورشید را به شکل هدفمندی به درون سازه هدایت می‌نماید.

او درباره طراحی درونی بنا نیز گفت: فضای داخلی به شکل بلند و بدون تزیینات ساخته شده تا به عنوان یک نشانگر بزرگ عمل کند. نور خورشید در ماه‌های مختلف، روی قسمت‌های متفاوتی از دیوار می‌افتد و این سازوکار به سازندگان اجازه داده تا یک تقویم فصلی و سالانه دقیق، بدون استفاده از ابزارهای امروزی پدید آورند.

این مسئول به پدیده انقلاب زمستانی اشاره کرد و افزود: یکی از شگفتی‌های برج رادکان، نمایش دقیق طلوع آفتاب در بامداد نخستین روز دی ماه است. این سازه به وضوح نشان می‌دهد که از این تاریخ به بعد، طول روزها آرام آرام افزایش می‌یابد تا اینکه در آغاز تیرماه، ساکنان نیمکره شمالی شاهد انقلاب تابستانی خواهند بود.

او تأکید کرد: امکان رصد دقیق این دو نقطه عطف نجومی در یک سازه، برج رادکان را به مکانی بی‌نظیر در جهان تبدیل کرده است. این قابلیت‌ها نه تنها جنبه‌های فنی و معماری بنا، بلکه آگاهی عمیق معماران آن دوره از دانش ستاره‌شناسی را نشان می‌دهد و بر غنای تاریخی و فرهنگی آن می‌افزاید.

مسئول میراث فرهنگی چناران از استقبال چشمگیر دوستداران نجوم و تاریخ از پدیده انقلاب زمستانی (کوتاه‌ترین روز سال) در این برج خبر داد و گفت: این اتفاق سالانه که در فهرست رویدادهای ملی گردشگری ایران ثبت شده، هر سال در سپیده‌دم یکم دی، هزاران نفر را برای تماشای طلوع خورشید یلدا به پای این شاهکار مهندسی دوره ایلخانی می‌کشاند.

او این گردهمایی را نشانه زنده بودن میراث علمی ایران خواند و گفت: برج رادکان تنها یک اثر تاریخی نیست، بلکه یک رصدخانه سنگی دقیق است که پس از هشت سده از ساخت، همچنان کار تعیین تقویم نجومی را با دقت انجام می‌دهد.

طاهریان مقدم با اشاره به جایگاه جغرافیایی برج در ۷۵ کیلومتری باختر مشهد و نزدیکی چناران، زمان ساخت آن را حدود سال ۶۰۷ هجری قمری ذکر کرد و بیان داشت: هر سال، گروهی از رصدگران علم نجوم از ساعات اولیه صبح، معمولاً از حدود ساعت پنج و نیم، در محوطه برج حاضر می‌شوند تا شاهد لحظه‌ای باشند که نخستین پرتوهای خورشید، بر هوشمندی معماران ایرانی در محاسبه دقیق زمان مهر تأیید می‌زند. این لحظه، شروع رسمی فصل زمستان در نیمکره شمالی و آغاز افزایش تدریجی طول روزها تا رسیدن به انقلاب تابستانی است.

هوشمندی معماری ایلخانی، گاهشماری در بطن خشت و گچ

او یکی از دلایل اصلی شهرت و ارزش این برج را طراحی ویژه آن دانست که نشان از درآمیختگی هنرمندانه معماری و ستاره‌شناسی دارد.مسئول میراث فرهنگی چناران در توضیح جزئیات فنی بنا، آن را گواهی بر دانش دانشمندانی هم‌عصر خواجه نصیرالدین طوسی دانست که میراث علمی خود را در قالب این سازه جاودانه کردند.

او به ساختار درونی و بیرونی برج نیز اشاره کرد که هر بخش آن با هدفی علمی طراحی شده است؛ طرح بنا نشان‌دهنده تلفیق هنر معماران دوره ایلخانی و دانش ریاضی‌دانان آن روزگار است. برج دارای فضای داخلی دایره‌ای با پهنای ۱۴ متر است.

طاهریان مقدم افزود: بخش دوازده‌ضلعی (پایه) و بخش ۳۶ ترک نیم‌ستونی (بدنه) از نبوغ اصلی در نمای بیرونی آن است. نمای بیرونی تا بلندای حدود پنج متری دارای ساختار ۱۲ ضلعی است. این انتخاب اتفاقی نیست و به احتمال زیاد نشان‌دهنده ۱۲ ماه سال، ۱۲ برج فلکی یا ۱۲ ساعت شبانه‌روز است که پایه‌های تقویم خورشیدی و نجومی آن دوران را تشکیل می‌دادند.

او گفت: در بخش ۳۶ ترک نیم‌ستونی (بدنه) که از بلندای پنج متری به بالا قرار دارد، ساختار برج به شکل ۳۶ ترک نیم‌ستونی دگرگون می‌شود. این ۳۶ ترک به روشنی با مفهوم ۳۶ دهه سال‌های باستانی (۳۶۰ روز اصلی) پیوند دارد و مهندسی زمان را به شکل دیداری در بدنه سازه به نمایش می‌گذارد.

مسئول میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری چناران توضیح داد: معماران با این روش، از هر بخش بنا برای انتقال اطلاعات نجومی بهره برده‌اند. این ترکیب بی‌همتا، کارکرد تقویمی برج را حفظ کرده و مسیر نور خورشید را با دقتی حیرت‌انگیز بازتاب می‌دهد.

پیوند دانش و فرهنگ در سپیده‌دم یلدا

او ادامه داد: در حالی که امروز یلدا بیشتر جنبه آیینی و دورهمی دارد، اما برج رادکان یادآور می‌شود که این جشن ریشه در دقیق‌ترین محاسبات نجومی برای تعیین شروع زمستان دارد.

طاهریان مقدم با تأکید بر این جنبه مردمی و علمی رویداد، گفت: دانشجویان، منجمان و مردم عادی در فضای محوطه برج در ساعت‌های پیش از طلوع و هوای سرد منتظر می‌مانند تا شاهد تأیید علمی سنتی باشند که ایرانیان از دیرباز آن را گرامی می‌دارند.

او افزود: این گردهمایی سالانه و ثبت آن به عنوان رویداد گردشگری ملی، نه تنها بر ارزش تاریخی بنا، بلکه بر اهمیت فرهنگی-علمی آن در سطح کشور پافشاری می‌کند. این اتفاق سبب می‌شود توجه نهادهای علمی و دانشگاهی به این مکان بیشتر شود و در نتیجه، زمینه‌ای مناسب برای پژوهش‌های بیشتر و شناساندن این شاهکار نجومی به جهانیان فراهم آید.

برای مدتی طولانی گمان می‌رفت برج رادکان تنها آرامگاه یکی از ایلخانیان است اما پس از آن با پژوهش‌های «منوچهر آرین» و چاپ کتاب مصور و پژوهشی «برج رادکان» بر پایه شباهت دیدگاه نوشته شده «خواجه نصیر» در «زیج ایلخانی» و سنجش و برابری بین رصد روزنه «سدس فخری» مراغه با روزنه‌های برج رادکان روشن شد پس از بررسی رصد نور خورشید از روزنه‌های برج و امکان گاه‌شماری تقویمی با آن روزنه‌ها، ثابت شد که برج رادکان برابر نوشته «حافظ ابرو» ساخته «خواجه نصیر توسی» است.

نگهداری از این بنا و شناساندن کارکرد علمی آن، وظیفه‌ای ملی است. رادکان فقط یک سازه خشتی نیست؛ یک کتاب گشوده از تاریخ علم و معماری ایران است که هر سال با فرارسیدن دی‌ماه، برگ‌های تازه‌ای از آن در برابر دید رصدکنندگان گشوده می‌شود. رادکان گواهی است بر این واقعیت که معماری ایرانی، همواره در خدمت دانش و سنجش زمان بوده است.