اخلاق و مسئولیت اجتماعی در گردشگری مذهبی: تعادل میان سودآوری و خدمات‌رسانی در زیارت

تعریف، اهمیت و نقش اخلاق و مسئولیت اجتماعی در توسعه پایدار مقاصد مذهبی

اخلاق و مسئولیت اجتماعی در گردشگری مذهبی به عنوان دو عامل کلیدی در مدیریت مقاصد مذهبی شناخته می‌شوند. اخلاق در این حوزه شامل اصول و موازین رفتاری است که بر اساس ارزش‌های فرهنگی و مذهبی شکل می‌گیرد و هدف آن حفظ حرمت مکان‌های مقدس و احترام به باورها و آداب و رسوم بازدیدکنندگان است . از سوی دیگر، مسئولیت اجتماعی به معنای تعهد به توسعه پایدار و ایجاد تعادل بین منافع اقتصادی، حفاظت از محیط زیست و ارتقای کیفیت زندگی جوامع محلی است.

بررسی ادبیات موجود نشان می‌دهد که ابعاد فرهنگی-مذهبی از جمله مهم‌ترین عواملی هستند که تجربه بازدیدکنندگان را در مکان‌های مذهبی شکل می‌دهند. به عنوان مثال، مطالعه‌ای که در دو مکان مذهبی پاکتینات و لومبینی در نپال انجام شد، نشان داد که بعد مذهبی-فرهنگی بیشترین اهمیت را در تجربه بازدیدکنندگان دارد . این یافته‌ها تأکید می‌کنند که مدیران مقاصد مذهبی باید به این بعد توجه ویژه‌ای داشته باشند تا بتوانند خدمات و برنامه‌های خود را به گونه‌ای طراحی کنند که با ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی بازدیدکنندگان هماهنگ باشد.

یکی از چالش‌های اصلی در گردشگری مذهبی، هماهنگی بین نقش مذهبی و جذب گردشگران است. از آنجا که مکان‌های مذهبی اغلب به عنوان مراکز معنویت و ایمان شناخته می‌شوند، تجارب تجاری و صنعتی ممکن است با ارزش‌های اصلی این مکان‌ها در تضاد باشند . برای مثال، مطالعه‌ای که توسط کیرانراج پانده و فانگفانگ شی انجام شد، نشان داد که بازدیدکنندگان تمایل کمتری به فعالیت‌های تجاری در مکان‌های مذهبی دارند و ترجیح می‌دهند تمرکز بر ابعاد مذهبی و فرهنگی باشد.

در این راستا، ارزش‌های اخلاقی و مسئولیت‌های اجتماعی به عنوان ابزاری برای حفظ تعادل بین سودآوری و خدمات‌رسانی عمل می‌کنند. گردشگری مذهبی به عنوان یک فعالیت مرکزی بر اساس ایمان، افراد را به سوی مکان‌های مقدس سوق می‌دهد و نقش مهمی در اقتصاد محلی و تقویت هویت فرهنگی کشورهای گردشگرپذیر ایفا می‌کند . با این حال، این صنعت تنها زمانی می‌تواند به عنوان یک واسطه صلح عمل کند که ارزش‌های فرهنگی سازگار باشند؛ در غیر این صورت ممکن است منجر به تعارض شود.

علاوه بر این، مسئولیت اجتماعی در گردشگری مذهبی به معنای اتخاذ رویکردهای پایدار و ابتکاری برای کاهش تأثیرات منفی این صنعت بر محیط زیست و جوامع محلی است. به عنوان مثال، در دهه آینده، گردشگری مذهبی باید ایده‌های پایدار را دربرگیرد و ابتکاراتی برای ترویج فناوری کربن‌خنثی اتخاذ کند . این رویکرد به دلیل اجتناب از رویدادهای مذهبی انبوه پس از همه‌گیری کووید-19 توسعه یافته است و می‌تواند به عنوان یک الگوی موفق برای مدیریت تجربه بازدیدکنندگان در مکان‌های مذهبی مورد استفاده قرار گیرد.

به طور خلاصه، اخلاق و مسئولیت اجتماعی در گردشگری مذهبی به عنوان دو عامل کلیدی در توسعه پایدار مقاصد مذهبی شناخته می‌شوند. این دو مفهوم نه تنها به بهبود تجربه بازدیدکنندگان کمک می‌کنند، بلکه به حفظ اصالت مذهبی، ارتقای اقتصاد محلی و کاهش تأثیرات منفی بر محیط زیست نیز منجر می‌شوند. با توجه به اهمیت این موضوع، تحقیقات بیشتری در زمینه توسعه استراتژی‌های عملی برای ادغام ارزش‌های اخلاقی و مسئولیت‌های اجتماعی در مدیریت گردشگری مذهبی ضروری است .

نقش اقتصادی و زیست‌محیطی در گردشگری مذهبی

نقش اقتصادی گردشگری مذهبی

گردشگری مذهبی به طور مستقیم و غیرمستقیم به ایجاد درآمد و شغل در مناطق مقصد کمک می‌کند. بر اساس داده‌های منتشر شده، آیودhya به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز گردشگری مذهبی در جهان، در سال 2024 با 16 میلیون بازدیدکننده، درآمدی معادل 80,000 کروre روپیه تولید کرده است . این درآمد به طور مستقیم به ایجاد 200,000 شغل و توسعه زیرساخت‌های شهری در منطقه کمک کرده است. علاوه بر این، مقایسه آمار درآمدی میان مقاصد مذهبی مختلف نشان می‌دهد که مکه-مدینه و واتیکان به ترتیب 100,000 کروre و 7,000 کروre روپیه درآمد سالانه دارند . این داده‌ها بیانگر پتانسیل اقتصادی عظیم گردشگری مذهبی هستند و نشان می‌دهند که مدیریت بهینه این صنعت می‌تواند به رشد اقتصادی منطقه‌ای و ملی کمک کند.

برنامه‌های دولتی نیز نقش مهمی در ارتقاء زیرساخت‌های گردشگری مذهبی ایفا می‌کنند. به عنوان مثال، برنامه‌های PRASHAD و SWADESH DARSHAN در هند با سرمایه‌گذاری‌هایی به ارزش 1,647 کروre و 5,288 کروre روپیه، شامل توسعه مسیرهای زیارتی، ایجاد اتصالات حمل‌ونقل و حفظ میراث فرهنگی می‌شوند . این پروژه‌ها نه تنها به تسهیل دسترسی زائران کمک می‌کنند بلکه به توسعه پایدار مناطق مقصد نیز منجر می‌شوند.

تأثیرات زیست‌محیطی گردشگری مذهبی

با وجود مزایای اقتصادی، گردشگری مذهبی با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی مواجه است. افزایش جمعیت زائران در مناطق مذهبی می‌تواند منجر به آلودگی هوا، تخریب زیستگاه‌های طبیعی و تجمع زباله شود . به عنوان مثال، شهرهای زیارتی مانند لورد، مدیوغوری و وریندام در هند، با وجود جذب جمعیت زیاد زائران، با چالش‌های زیست‌محیطی قابل توجهی مواجه هستند . این مشکلات نه تنها به نابسامانی‌های اجتماعی منجر می‌شوند بلکه امنیت و سلامت زائران را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند.

راهکارهای کاهش اثرات منفی زیست‌محیطی

برای کاهش اثرات منفی زیست‌محیطی گردشگری مذهبی، استفاده از فناوری‌های نوین و برنامه‌ریزی دقیق ضروری است. به عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های مدیریت پسماند هوشمند و کاهش مصرف انرژی می‌تواند به بهبود وضعیت زیست‌محیطی در مناطق زیارتی کمک کند . علاوه بر این، برنامه‌ریزی برای مدیریت ظرفیت تحمل مناطق گردشگری می‌تواند از بروز مشکلات ناشی از افزایش جمعیت زائران جلوگیری کند .

در نهایت، گردشگری مذهبی نه تنها به عنوان یک منبع اقتصادی بلکه به عنوان یک عامل تأثیرگذار بر محیط زیست شناخته می‌شود. مدیریت بهینه این صنعت می‌تواند به رفع چالش‌های زیست‌محیطی و افزایش پایداری اجتماعی و اقتصادی کمک کند. با این حال، نیاز به تحقیقات بیشتر در زمینه تعامل میان مؤلفه‌های دینی، فرهنگی و محیط زیست وجود دارد تا مدل‌های مدیریتی مؤثرتری طراحی شوند .

تحلیل نظریه‌های موجود در حوزه گردشگری مذهبی: تعادل بین سودآوری و خدمات‌رسانی

مدل TALC که توسط Butlر در سال 1980 مطرح شد، به بررسی مراحل مختلف توسعه گردشگری در یک منطقه می‌پردازد. این مدل شامل مراحل کشف، توسعه، برتری، اشباع و افول است. با این حال، این مدل برای شهرهای زیارتی محدودیت‌هایی دارد، زیرا این مناطق معمولاً کاهش جمعیت زائران را تجربه نمی‌کنند و تحت تأثیر عوامل دینی و فرهنگی قرار دارند . به عنوان مثال، شهرهایی مانند لورد، مدیوغوری و وریندام در هند که به دلیل اهمیت دینی خود جذب جمعیت زیادی می‌کنند، دستخوش تغییرات محیطی و اجتماعی می‌شوند.

مفهوم «ظرفیت تحمل» نیز به عنوان یکی از ابزارهای مهم در مدیریت پایدار گردشگری مذهبی شناخته می‌شود. این مفهوم به تعیین حداکثر تعداد زائرانی که یک مقصد می‌تواند بدون آسیب‌رسانی به منابع طبیعی و فرهنگی خود جذب کند، می‌پردازد. با این حال، در بسیاری از مقاصد مذهبی، ظرفیت تحمل به دلیل انگیزه‌های دینی زائران غالباً نادیده گرفته می‌شود . به عنوان مثال، در طی حج، زائران به دلیل اهمیت دینی این رویداد، معمولاً از مسئولیت‌های زیست‌محیطی معاف محسوب می‌شوند. این وضعیت باعث شده که بسیاری از زائران احساس نکنند که باید رفتارهای خود را به گونه‌ای تغییر دهند که با اصول پایداری همخوانی داشته باشد.

یکی از چالش‌های اصلی در مدیریت گردشگری مذهبی، تعارضات اخلاقی است که بین منافع اقتصادی و حفظ ارزش‌های دینی وجود دارد . به عنوان مثال، در برخی از شهرهای زیارتی هند، عدم تعادل در توزیع درآمد بین جامعه محلی و شرکت‌های گردشگری باعث ایجاد تنش‌های اجتماعی شده است. این موضوع نشان می‌دهد که تصمیم‌گیران باید استراتژی‌هایی را طراحی کنند که به تعادل بین توسعه اقتصادی و حفظ ارزش‌های دینی کمک کند.

علاوه بر این، گردشگری مذهبی نه تنها به عنوان یک منبع درآمد اقتصادی، بلکه به عنوان یک فرصت برای بهبود سلامت روانی و جسمی بازدیدکنندگان نیز شناخته می‌شود . رویدادهای مذهبی مانند دایجا مازو در تایوان و برنامه‌های «اقامت در معبد» در کره‌جنوبی و ژاپن، به بهبود شادی و سلامت عاطفی بازدیدکنندگان کمک می‌کنند. افزایش توجه به جنبه‌های معنوی و درمانی گردشگری مذهبی در دوران پساپاندمیک، فرصت‌هایی برای توسعه برنامه‌های ساختاریافته برای بهبود سلامت روانی و جسمی ایجاد می‌کند.

چالش‌ها و مشکلات موجود در حوزه گردشگری مذهبی

تعارض بین سودآوری و حفظ ارزش‌های دینی

یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود در حوزه گردشگری مذهبی، تعارض بین اهداف اقتصادی و حفظ ارزش‌های دینی است. بر اساس مطالعات انجام‌شده، برنامه‌ریزی نادرست می‌تواند منجر به ضعف در حفظ اصالت دینی و فرهنگی مقاصد مذهبی شود . برای مثال، جشنواره گردشگری فرهنگی مادر مازو در تایوان (2010) نشان داد که سیاست‌های گردشگری مذهبی تأثیر مثبتی بر معابد و پیروان طائفة تاؤیسم داشته است، اما در مورد بوداییسم این تأثیر مشاهده نشد. این موضوع نشان می‌دهد که طراحی و اجرای سیاست‌ها باید با توجه به ویژگی‌های خاص هر دین صورت گیرد .

تأثیرات منفی جمعیت زیاد زائران بر محیط زیست و امنیت

جمعیت زیاد زائران در مقاصد مذهبی می‌تواند به چالش‌های محیط زیستی و امنیتی قابل توجهی منجر شود. بر اساس مطالعات انجام‌شده در شهرهای زیارتی هند مانند لورد، مدیوغوری و وریندام، آلودگی هوا، تخریب زیستگاه‌های طبیعی و تجمع زباله از جمله مشکلات اصلی هستند . به‌عنوان مثال، در سال 2024، بیش از 1,000 زائر در اثر گرما در مراسم حج مکه جان باختند که نشان‌دهنده خطرات ایمنی در این مقاصد است . این چالش‌ها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت پسماند، کاهش مصرف انرژی و استفاده از فناوری‌های نوین برای بهبود وضعیت زیست‌محیطی هستند.

نقش تحولات فناورانه در حل مشکلات گردشگری مذهبی

تحولات فناورانه می‌تواند به حل بسیاری از مشکلات موجود در حوزه گردشگری مذهبی کمک کند. برای مثال، مطالعه موردی رویداد مهاکومبه 2025 نشان داد که استفاده از دوربین‌های هوشمند، زیردریایی‌های مجهز به هوش مصنوعی و بلاکچین، به بهبود مدیریت ایمنی و تجربه شرکت‌کنندگان کمک کرده است . بیش از 2760 دوربین هوشمند برای پایش جمعیت و پیشگیری از حوادث نصب شده‌اند و سیستم تشخیص چهره با دقت 98٪ به مفقودیان کمک کرده تا با خانواده‌هایشان مجدداً ملاقات کنند. علاوه بر این، استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال منجر به افزایش تعامل کاربران شده است. بیش از 5 میلیون کاربر از اپلیکیشن موبایل این رویداد استفاده کرده‌اند و چت‌بات «کومبه ساحی» روزانه بیش از 100,000 پرسش را پاسخ می‌دهد .

با این حال، یکی از دغدغه‌های اصلی در استفاده از فناوری‌های دیجیتال، امنیت سایبری و حریم خصوصی است. در رویداد مهاکومبه 2025، 56 متخصص امنیت سایبری برای نظارت بر تهدیدهای دیجیتال استخدام شده‌اند و نمایش‌های پیام متغیر (VMD) برای هشدار به شرکت‌کنندگان درباره کلاهبرداری‌های سایبری نصب شده‌اند . این اقدامات نشان‌دهنده اهمیت محافظت از اطلاعات شخصی در محیط‌های دیجیتال است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

بررسی چالش‌های موجود در حوزه گردشگری مذهبی نشان می‌دهد که تعادل بین توسعه اقتصادی و حفظ ارزش‌های دینی، مدیریت پایدار محیط زیست و استفاده از فناوری‌های نوین از اهمیت بالایی برخوردار هستند. برای رسیدن به این تعادل، لازم است که تصمیم‌گیران و مدیران مقاصد مذهبی از مدل‌های اقتصادسنجی برای بررسی رابطه بین عرضه و تقاضا استفاده کنند و استراتژی‌هایی برای جلب مشارکت عمومی طراحی کنند . همچنین، آموزش و آگاهی بیشتر در مورد نقش زائران در حفظ محیط زیست و استفاده از فناوری‌ها برای حل مشکلات امنیتی و زیست‌محیطی ضروری است .

الگوهای موفق در حوزه گردشگری مذهبی: بررسی تجربیات داخلی و بین‌المللی 

گردشگری مذهبی به عنوان قدیمی‌ترین شکل گردشگری، نقش مهمی در توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مقاصد دینی ایفا می‌کند. در این راستا، الگوهای موفقی در سطح جهانی و داخلی وجود دارند که با مدیریت مناسب، تعادل بین سودآوری و خدمات‌رسانی را به خوبی حفظ کرده‌اند.

تجربه مکه و مدینه (حج اسلامی)

یکی از برجسته‌ترین نمونه‌ها، مدیریت رویداهای حج و عمره در مکه و مدینه است. دولت عربستان سعودی برنامه‌های دقیقی را برای مدیریت جمعیت زائران اسلامی طراحی کرده است. این کشور از فناوری‌های پیشرفته برای مدیریت ترافیک، امنیت، خدمات درمانی و رسانه‌ای استفاده می‌کند. همچنین، سهم عمده‌ای از درآمدهای حاصل از این صنعت به بهبود زیرساخت‌ها، آموزش‌های دینی و توسعه شهری اختصاص یافته است . این الگو نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی استراتژیک و استفاده از فناوری، می‌توان به تعادل مطلوبی بین سودآوری و خدمات‌رسانی دست یافت.

تجربه هند: پروژه PRASHAD

در هند، پروژه "پراشد" (PRASAD) به منظور توسعه مقاصد مذهبی و فرهنگی اجرایی شده است. این برنامه شامل بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، مدیریت ضایعات، ارتقاء اماکن تاریخی و تقویت ظرفیت خدماتی است. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، سرمایه‌گذاری در این پروژه منجر به افزایش ۳۰٪ در تعداد زائران و ایجاد چندین هزار شغل در مناطق محلی شده است . این الگو نشان می‌دهد که همکاری بین بخش‌های دولتی، خصوصی و جامعه محلی می‌تواند به بهبود عملکرد گردشگری مذهبی منجر شود.

تجربه ایران: زیارت اربعین حسینی

در ایران، زیارت اربعین حسینی یکی از بزرگ‌ترین حرکت‌های زیارتی در جهان است. این مراسم با حضور چندین میلیون زائر از سراسر جهان، فرصت‌های اقتصادی قابل توجهی را برای مناطق مرزی و شهرهای عبوری فراهم کرده است. با این حال، چالش‌های زیست‌محیطی، لجستیکی و اجتماعی متعددی نیز وجود دارد. در سال‌های اخیر، برنامه‌هایی مانند "شبکه زیارت"، "کمپ‌های خدماتی" و "برنامه‌های داوطلبانه" برای بهبود تجربه زائران و کاهش فشارهای محیطی اجرا شده است . این تلاش‌ها نشان‌دهنده تمایل به استفاده از مدل‌های مشارکتی در مدیریت گردشگری مذهبی است.

راهکارهای عملی برای بهبود تعادل میان سودآوری و خدمات‌رسانی در زیارت

با توجه به چالش‌های موجود و الگوهای موفق، راهکارهای عملی متعددی می‌توانند به بهبود تعادل میان سودآوری و خدمات‌رسانی در زیارت کمک کنند:

1. توسعه زیرساخت‌های پایدار

یکی از اولویت‌های اصلی در مدیریت گردشگری مذهبی، توسعه زیرساخت‌های پایدار است. این موضوع شامل بهبود شبکه حمل‌ونقل عمومی، مدیریت هوشمند پسماند، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و ایجاد فضاهای سبز است. به عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های مدیریت ترافیک هوشمند در شهرهای مقدس می‌تواند به کاهش آلودگی هوا و تسهیل دسترسی زائران کمک کند .

2. مدیریت ظرفیت تحمل

مدیریت ظرفیت تحمل یکی از ابزارهای کلیدی در مدیریت گردشگری مذهبی است. این روش به تعیین حداکثر تعداد زائرانی که یک مقصد می‌تواند بدون ایجاد آسیب به منابع طبیعی و فرهنگی جذب کند، می‌پردازد. برای مثال، در بعضی از معابد هند، ورود زائران به صورت ساعتی و با رزرو انجام می‌شود تا فشارهای محیطی کاهش یابد .

3. افزایش مشارکت جامعه محلی

یکی از مؤلفه‌های کلیدی در توسعه پایدار گردشگری مذهبی، مشارکت فعال جامعه محلی است. این مشارکت می‌تواند از طریق ایجاد شغل‌های محلی، آموزش‌های فرهنگی و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی صورت گیرد. به عنوان مثال، در بعضی از شهرهای زیارتی هند، جامعه محلی در ارائه خدمات غذایی، اقامتی و راهنمایی زائران نقش مستقیم دارند .

4. استفاده از فناوری‌های دیجیتال

فناوری‌های دیجیتال می‌توانند به بهبود تجربه زائران و مدیریت بهتر مناطق زیارتی کمک کنند. این فناوری‌ها شامل اپلیکیشن‌های موبایلی، سیستم‌های پرداخت الکترونیکی، دوربین‌های هوشمند، و تشخیص چهره هستند. به عنوان مثال، در رویداد مهاکومبه 2025، استفاده از چت‌بات‌های هوشمند و اپلیکیشن‌های مدیریتی به بهبود تعامل با زائران و کاهش مشکلات اداری کمک کرد .

5. آموزش و آگاهی‌بخشی

آموزش و آگاهی‌بخشی به زائران درباره اهمیت حفاظت از محیط زیست، رفتارهای اخلاقی و مسئولیت‌های اجتماعی، یکی از راهکارهای کلیدی در مدیریت گردشگری مذهبی است. این آموزش‌ها می‌توانند از طریق کمپین‌های آموزشی، فیلم‌های آموزشی و محتوای دیجیتال ارائه شوند. به عنوان مثال، در بعضی از رویدادهای مذهبی، زائران قبل از شرکت در مراسم، مجبور به گذراندن یک دوره آموزشی درباره قوانین محیط زیست هستند .

6. تنظیم قوانین و مقررات

قوانین و مقررات مناسب می‌توانند به مدیریت بهتر مناطق زیارتی و حفظ ارزش‌های دینی کمک کنند. این قوانین می‌توانند شامل محدودیت‌های ساختمانی، کنترل فعالیت‌های تجاری و حمایت از حقوق جامعه محلی باشند. به عنوان مثال، در بعضی از شهرهای مقدس، فروش برخی از کالاها و خدمات در محدوده معبد ممنوع شده است تا از ایجاد فضای تجاری ناخواسته جلوگیری شود .

7. تشویق سرمایه‌گذاری مسئولانه

تشویق سرمایه‌گذاری مسئولانه در مناطق زیارتی می‌تواند به توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار منطقه منجر شود. این موضوع شامل حمایت از شرکت‌هایی است که به حفظ ارزش‌های دینی و فرهنگی توجه می‌کنند و اقداماتی برای کاهش تأثیرات زیست‌محیطی انجام می‌دهند. به عنوان مثال، در بعضی از مناطق مقدس، شرکت‌هایی که از انرژی‌های پاک استفاده می‌کنند، معافیت مالیاتی دریافت می‌کنند .

نتیجه‌گیری

گردشگری مذهبی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و پرطرفدارترین انواع گردشگری، از اهمیت بالایی در توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مناطق مقدس برخوردار است. با این حال، این صنعت با چالش‌های متعددی مانند تعارض بین سودآوری و حفظ ارزش‌های دینی، تأثیرات منفی بر محیط زیست و امنیت زائران مواجه است. برای حل این چالش‌ها، لازم است که از الگوهای موفق داخلی و بین‌المللی الهام گرفته شود و راهکارهای عملی مانند توسعه زیرساخت‌های پایدار، مدیریت ظرفیت تحمل، افزایش مشارکت جامعه محلی، استفاده از فناوری‌های دیجیتال، آموزش و آگاهی‌بخشی، تنظیم قوانین و مقررات و تشویق سرمایه‌گذاری مسئولانه اعمال شوند.

در نهایت، تعادل بین سودآوری و خدمات‌رسانی در زیارت تنها زمانی محقق می‌شود که اصول اخلاقی و مسئولیت اجتماعی در تمامی مراحل برنامه‌ریزی و اجرایی مدیریت گردشگری مذهبی رعایت شوند. این تعادل نه تنها به بهبود تجربه زائران کمک می‌کند، بلکه به حفظ اصالت مذهبی، ارتقای اقتصاد محلی و کاهش تأثیرات منفی بر محیط زیست نیز منجر می‌شود. بنابراین، تحقیقات بیشتر در زمینه توسعه استراتژی‌های عملی برای ادغام ارزش‌های اخلاقی و مسئولیت‌های اجتماعی در مدیریت گردشگری مذهبی ضروری است.