گردشگری سیاه در ایران: واکاوی جامع ظرفیت‌هاوچالش‌های مدیریتی 

مقدمه: بازتعریف گردشگری سیاه در سپهر فرهنگی و اقتصادی ایران

گردشگری سیاه (Dark Tourism) یا تاناتوریسم (Thanatourism)، که در ادبیات آکادمیک معاصر به عنوان بازدیدی آگاهانه از مکان‌ها، رویدادها و یادمان‌های مرتبط با مرگ، فاجعه، رنج و وقایع تراژیک تعریف می‌شود، در حال گذار از یک مفهوم حاشیه‌ای به یکی از ارکان کلیدی صنعت گردشگری مدرن است. این پدیده که ریشه در کنجکاوی بشر نسبت به فناپذیری و تمایل به درک ابعاد تاریک تاریخ دارد، در بستر فرهنگی ایران با مفاهیم عمیق‌تری همچون «عبرت»، «شهادت»، «مقاومت» و «ادای احترام» گره خورده است. برخلاف رویکردهای غربی که ممکن است گاه بر جنبه‌های تجاری یا هیجان‌طلبانه (Thrill-seeking) تمرکز داشته باشند، در ایران، این نوع گردشگری غالباً با انگیزه‌های معنوی، آموزشی و هویت‌بخشی ملی پیوند خورده است.

پژوهش‌های اخیر در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ نشان می‌دهند که توسعه گردشگری سیاه در ایران نه تنها تابعی از وجود جاذبه‌های فیزیکی (مانند مناطق جنگی، زندان‌های تاریخی یا مناطق زلزله‌زده) است، بلکه به شدت تحت تأثیر عوامل روان‌شناختی گردشگران و سیاست‌های فرهنگی دولت قرار دارد. مدل‌سازی‌های ساختاری تفسیری (ISM) که در مطالعات دانشگاهی اخیر به کار گرفته شده‌اند، نشان می‌دهند که «ویژگی‌های شخصیتی و روان‌شناختی گردشگران» و «اقدامات فرهنگی دولت» از بنیادی‌ترین عوامل تأثیرگذار بر این صنعت هستند، در حالی که عواملی مانند «کمبود آگاهی عمومی» یا «محدودیت جذابیت» در رتبه‌های پایین‌تری از تأثیرگذاری قرار دارند.این یافته‌ها حاکی از آن است که پتانسیل نهفته در این بازار، بیش از آنکه نیازمند تبلیغات سطحی باشد، نیازمند مدیریت صحیح روایت و ایجاد پیوند عاطفی و شناختی با بازدیدکننده است.

گزارش حاضر با رویکردی جامع و مبتنی بر داده‌های آماری دقیق، تحلیل‌های میدانی و بررسی متون تخصصی فارسی و بین‌المللی (۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵)، تلاش دارد تا نقشه‌ی راهی برای وب‌سایت تخصصی «سفرنویسان» ترسیم کند. هدف نهایی این سند، فراتر از معرفی صرف جاذبه‌ها، ارائه تحلیلی عمیق از اکوسیستم گردشگری سیاه در ایران، بررسی چالش‌های اخلاقی و مدیریتی (همچون میراث ناسازگار)، ارزیابی زیرساخت‌های موجود و پیشنهاد راهکارهای عملیاتی برای بهینه‌سازی تجربه گردشگر و افزایش سهم بازار در چارچوب برنامه هفتم توسعه است.

بخش اول: گونه‌شناسی و جغرافیای اندوه؛ تحلیل مقاصد و دسته‌بندی‌های استراتژیک

تنوع جاذبه‌های گردشگری سیاه در ایران، امکان طبقه‌بندی آن‌ها را در طیف وسیعی از «تاریک‌ترین» (Darkest) تا «روشن‌ترین» (Lightest) فراهم می‌کند. این طیف‌بندی بر اساس میزان ارتباط با مرگ، فاصله زمانی از واقعه، و هدف بازدید (آموزشی در برابر سرگرمی) صورت می‌گیرد. در ادامه، چهار دسته اصلی این جاذبه‌ها در ایران با جزئیات آماری و تحلیلی بررسی می‌شوند.

 گردشگری جنگ و مقاومت: حماسه، هویت و اقتصاد محلی

گردشگری جنگ در ایران، که عمدتاً تحت عنوان کاروان‌های «راهیان نور» شناخته می‌شود، بزرگترین و سازمان‌یافته‌ترین بخش گردشگری سیاه کشور است. این شاخه از گردشگری، با تمرکز بر مناطق عملیاتی هشت سال دفاع مقدس در استان‌های خوزستان، ایلام، کرمانشاه و مناطق دریایی خلیج فارس، کارکردی فراتر از یک بازدید ساده دارد و به عنوان ابزاری برای انتقال ارزش‌های بین‌نسلی و تقویت حافظه جمعی عمل می‌کند.

تحلیل آماری و جمعیت‌شناختی

آمارها نشان‌دهنده یک جهش قابل توجه در استقبال عمومی از این اردوها در سال‌های اخیر است. طبق گزارش فرمانده قرارگاه مرکزی راهیان نور سپاه و بسیج، در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۳ بیش از ۱۲ میلیون نفر-روز در این اردوها شرکت کرده‌اند. این رقم نشان‌دهنده رشدی ۲۵ درصدی نسبت به دوره‌های پیشین است که بخشی از آن ناشی از بهبود زیرساخت‌های اقامتی و رفاهی در یادمان‌هاست.

نکته بسیار حائز اهمیت در این آمار، ترکیب سنی بازدیدکنندگان است. برخلاف تصور رایج که این مناطق بیشتر برای نسل جنگ جذابیت دارد، آمارها حاکی از آن است که ۷۰ درصد از شرکت‌کنندگان را جوانان تشکیل می‌دهند. همچنین، مشارکت بیش از ۷۰۴ هزار دانش‌آموز در قالب اردوهای «راهیان نور دانش‌آموزی» و پیش‌بینی حضور یک میلیون دانش‌آموز تا پایان سال، نشان‌دهنده نفوذ عمیق این گفتمان در نظام آموزشی کشور است.

تأثیرات اقتصادی و زیرساختی بر جوامع میزبان

گردشگری جنگ، علی‌رغم ماهیت ایدئولوژیک و حمایتی خود، تأثیرات اقتصادی ملموسی بر استان‌های میزبان، به ویژه خوزستان دارد. خریدهای انجام شده توسط کاروان‌ها و زائران انفرادی از بازارهای محلی شهرهایی مانند آبادان، خرمشهر و دزفول، به رونق کسب‌وکارهای خرد کمک شایانی می‌کند. فرمانده سپاه ولیعصر (عج) خوزستان اشاره کرده است که راهیان نور پس از اربعین، دومین رویداد بزرگ فرهنگی-مذهبی استان است که چرخه اقتصادی قابل توجهی ایجاد می‌کند.

با این حال، چالش‌های زیرساختی همچنان پابرجاست. اگرچه تخصیص اعتباراتی مانند ۵۰۰ میلیارد ریال برای تکمیل اردوگاه شهید باکری و سایر زیرساخت‌ها در جنوب کشور  گامی مثبت است، اما هنوز نقدهایی مبنی بر عدم توازن میان حجم بازدیدکننده و ظرفیت‌های رفاهی وجود دارد. برخی کارشناسان معتقدند که پتانسیل اقتصادی این بخش هنوز به طور کامل فعال نشده و نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش خدمات و صنایع خلاق مرتبط با جنگ احساس می‌شود.

گردشگری زندان و تاریخ سیاسی: روایت درد در معماری قدرت

تبدیل زندان‌های تاریخی و بازداشتگاه‌های سیاسی به موزه، روندی است که در دهه‌های اخیر در تهران شتاب گرفته است. این مکان‌ها که روزگاری نماد سرکوب و خفقان بودند، اکنون به فضاهایی برای بازخوانی تاریخ معاصر و درک مبارزات سیاسی تبدیل شده‌اند.

موزه عبرت: مهندسی وحشت و روایت دست‌اول

موزه عبرت (زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری سابق) یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های گردشگری سیاه در خاورمیانه است. معماری این بنا که در سال ۱۳۱۶ توسط مهندسان آلمانی طراحی شد، خود به عنوان ابزاری برای شکنجه روانی عمل می‌کرد. طراحی مدور، راهروهای تو در تو و سیستم آکوستیک خاص که مانع خروج صدا به بیرون می‌شد اما پژواک فریاد را در داخل تشدید می‌کرد، فضایی از وحشت دائمی ایجاد می‌کرد.

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد موزه عبرت که آن را از نمونه‌های مشابه جهانی متمایز می‌کند، استفاده از زندانیان سیاسی سابق به عنوان راهنما است. این افراد با روایت خاطرات دست‌اول خود از شکنجه‌ها و بازجویی‌ها، تجربه‌ای عمیقاً تأثیرگذار و اصیل (Authentic) برای بازدیدکنندگان رقم می‌زنند. تندیس‌های مومی واقع‌گرایانه که صحنه‌های شکنجه را بازسازی می‌کنند، به قدری تأثیرگذارند که بازدید از این موزه برای کودکان و افراد حساس توصیه نمی‌شود. آمار بازدیدها، به ویژه در ایام نوروز ۱۴۰۳، نشان‌دهنده استقبال بالای گردشگران داخلی از این مکان است، به طوری که در کنار سایر موزه‌های تهران، سهم قابل توجهی از بازدیدهای فرهنگی پایتخت را به خود اختصاص داده است.

باغ‌موزه قصر: از حبس تا فضای سبز شهری

زندان قصر، به عنوان نخستین زندان متمرکز تهران که بر روی ویرانه‌های قصر قاجاری ساخته شد، مسیری متفاوت را طی کرده است. تبدیل این مکان به یک فضای فرهنگی-تفریحی با حفظ سلول‌ها و بندهای تاریخی، نمونه‌ای موفق از تغییر کاربری میراث ناسازگار است. معماری نیکلای مارکوف و تلفیق فضای سبز با دیوارهای بلند زندان، پارادوکسی جذاب ایجاد کرده که گردشگران را به تأمل وا می‌دارد.

 گردشگری بلایای طبیعی: یادمان‌های ویرانی و امید

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود بر روی کمربند زلزله، تاریخچه‌ای طولانی از بلایای طبیعی دارد. یادمان‌های باقی‌مانده از این وقایع، نه تنها روایتگر قدرت تخریبگر طبیعت هستند، بلکه داستان‌هایی از بقا، همبستگی ملی و بازسازی را نیز بازگو می‌کنند.

ارگ بم: رستاخیز از میان آوار

ارگ تاریخی بم، بزرگترین سازه خشتی جهان، پس از زلزله ویرانگر سال ۱۳۸۲ به نمادی جهانی از آسیب‌پذیری میراث فرهنگی در برابر بلایای طبیعی و همچنین تلاش برای احیا تبدیل شد. با گذشت بیش از دو دهه از آن فاجعه، بازدید از بم دیگر تنها دیدن ویرانه‌ها نیست، بلکه مشاهده روند بازسازی و مرمت دقیق آن است.

آمارها نشان می‌دهد که گردشگری در بم جانی دوباره گرفته است. در نوروز ۱۴۰۳، تنها در یک بازه زمانی کوتاه، بیش از ۲۵ هزار نفر از ارگ تاریخی بم بازدید کرده‌اند. این افزایش چشمگیر بازدیدکننده، نشان‌دهنده موفقیت نسبی در احیای اعتماد گردشگران و تبدیل بم به مقصدی امن و جذاب است. همچنین، برگزاری رویدادهایی مانند جشن خرما و جشنواره‌های فرهنگی، به تنوع‌بخشی به محصولات گردشگری این منطقه کمک کرده است.

 گردشگری ماورایی و رازآلود: جستجو در ناشناخته‌ها

این شاخه از گردشگری سیاه که با افسانه‌های محلی، داستان‌های جن و پری و پدیده‌های غیرقابل توضیح گره خورده است، جذابیت فزاینده‌ای برای نسل جوان و گردشگران ماجراجو (Adventure Tourists) پیدا کرده است.

ریگ جن: سفر به مثلث برمودای ایران

ریگ جن، منطقه‌ای وسیع و صعب‌العبور در دشت کویر مرکزی ایران، سال‌ها به عنوان منطقه‌ای نفرین‌‌شده شناخته می‌شد. وجود باتلاق‌های نمک، تپه‌های ماسه‌ای روان و وزش بادهایی که صداهای عجیب تولید می‌کردند، منشأ شکل‌گیری افسانه‌هایی درباره حضور ارواح پلید و جن‌ها در این منطقه بود. امروزه، با تجهیز تورهای آفرود و استفاده از فناوری‌های مسیریابی، ریگ جن به یکی از مقاصد محبوب برای گردشگران هیجان‌طلب تبدیل شده است، هرچند خطرات طبیعی آن همچنان نیازمند احتیاط و همراهی راهنمایان حرفه‌ای است.

شهر یری: سکوت سنگی هشت هزار ساله

محوطه باستانی شهر یری در مشگین‌شهر اردبیل، با بیش از ۲۸۰ سنگ‌افراشت (Stelae) شبیه انسان، یکی از مرموزترین سایت‌های باستانی ایران است. ویژگی بارز این مجسمه‌های سنگی، نداشتن دهان است (به جز یک مجسمه زن)، که تفاسیر متعددی از جمله سکوت آیینی، رازپوشی یا نمادپردازی مرگ را به همراه داشته است. این سایت که قدمت آن به عصر آهن می‌رسد، پتانسیل بالایی برای ثبت جهانی یونسکو دارد، اما در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی حفاظتی و نگرانی‌هایی درباره تخریب ناشی از عوامل جوی و مداخلات غیراصولی مواجه بوده است.

گورستان خالد نبی: نمادهای باروری و ابهام تاریخی

در ارتفاعات استان گلستان، مجموعه گورستان و زیارتگاه خالد نبی با سنگ‌قبرهایی به اشکال عجیب (استوانه‌ای و صلیبی) قرار دارد که تفاسیر متفاوتی درباره آن‌ها ارائه شده است؛ از نمادهای اندام‌های جنسی و باروری گرفته تا نشانه‌هایی از جایگاه اجتماعی متوفیان. این مکان که در سال ۱۳۹۶ دچار آتش‌سوزی شد و آسیب‌هایی دید، همچنان یکی از مقاصد پربحث و جذاب برای گردشگران علاقه‌مند به مردم‌شناسی و باستان‌شناسی است.

بخش دوم: تحلیل چالش‌های مدیریتی و اخلاقی؛ عبور از بحران‌ها

توسعه گردشگری سیاه در ایران با چالش‌های پیچیده و چندلایه‌ای روبروست که نیازمند مدیریت هوشمندانه و حساسیت‌های اخلاقی است. این چالش‌ها را می‌توان در سه محور اصلی دسته‌بندی کرد.

میراث ناسازگار (Dissonant Heritage) و مدیریت روایت

یکی از مهم‌ترین چالش‌های گردشگری سیاه، مدیریت «میراث ناسازگار» است؛ یعنی میراثی که تفسیر و معنای آن محل مناقشه گروه‌های مختلف است. در مورد موزه‌هایی مانند زندان قصر یا موزه عبرت، همواره خطر غلبه یک روایت خاص سیاسی یا ایدئولوژیک و نادیده گرفتن سایر روایت‌ها وجود دارد. پژوهشگران تأکید دارند که موزه‌هایی که در مکان‌های سابق شکنجه و حبس بنا می‌شوند، باید تعادلی ظریف میان «یادآوری رنج قربانیان» و «ارائه زمینه تاریخی بی‌طرفانه» برقرار کنند. تمرکز صرف بر یک گروه خاص از زندانیان و نادیده گرفتن گروه‌های دیگر، می‌تواند اصالت روایت را خدشه‌دار کرده و اعتماد مخاطب (به ویژه مخاطب بین‌المللی) را کاهش دهد.

 کالایی‌سازی اندوه و مرزهای اخلاقی

تجاری‌سازی مکان‌های مرتبط با مرگ و رنج، همواره با نقدهای اخلاقی همراه بوده است. فروش سوغاتی‌های نامناسب، گرفتن عکس‌های سلفی خندان در محل‌های اعدام یا شکنجه، و تبدیل مکان‌های تراژیک به پارک‌های موضوعی صرفاً سرگرم‌کننده، از جمله آسیب‌هایی است که گردشگری سیاه را تهدید می‌کند.در ایران، حفظ حرمت یادمان‌های شهدا و مکان‌های مقدس در مناطق جنگی، اولویتی است که گاه با نیازهای توریستی (مانند ایجاد امکانات رفاهی لوکس) در تضاد قرار می‌گیرد. مدیریت این فضاها نیازمند تدوین کدهای اخلاقی (Code of Ethics) دقیق برای بازدیدکنندگان و راهنمایان است.

 تأثیرات ژئوپلیتیک و نوسانات امنیتی

گردشگری ایران به طور کلی و گردشگری سیاه به طور خاص، به شدت تحت تأثیر تحولات سیاسی و امنیتی منطقه است. تنش‌های ژئوپلیتیک، مانند جنگ ۱۲ روزه اخیر در منطقه، تأثیرات فوری و شدیدی بر آمار ورود گردشگران خارجی داشته است. وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال ۱۴۰۳ اعلام کرد که اگرچه در ماه‌های ابتدایی سال رشد ۳۰ درصدی در ورود گردشگر ثبت شد، اما وقوع تنش‌های منطقه‌ای باعث افت شدید در فصل تابستان گردید. با این حال، پیش‌بینی می‌شود با تثبیت شرایط، روند بازگشت گردشگران طی شش ماه آینده به حالت عادی برگردد.این نوسانات نشان می‌دهد که تاب‌آوری (Resilience) صنعت گردشگری ایران نیازمند استراتژی‌های مدیریت بحران قوی‌تر و تنوع‌بخشی به بازارهای هدف (تمرکز بر کشورهای همسایه و قدرت‌های نوظهور مانند چین و روسیه) است.

بخش سوم: داده‌کاوی و تحلیل بازار؛ نگاهی به آمار و ارقام

برای درک بهتر وضعیت فعلی و پتانسیل‌های آینده، نگاهی به داده‌های کمی و کیفی ضروری است.

جدول ۱: مقایسه تطبیقی شاخص‌های کلیدی مقاصد برتر گردشگری سیاه ایران (۱۴۰۳)

تحلیل اقتصادی و سهم بازار

بر اساس گزارش‌های اقتصادی، گردشگری در استان‌هایی مانند اردبیل و کرمان سهم فزاینده‌ای در درآمد خانوار و اشتغال ایفا می‌کند. در استان اردبیل، بخش خدمات و گردشگری بالاترین میزان ارزش افزوده را به خود اختصاص داده و رتبه درآمد خانوار شهری استان از ۲۹ در سال ۱۴۰۰ به ۱۷ در سال ۱۴۰۲ ارتقا یافته است که بخشی از آن مرهون توسعه گردشگری در مناطقی مانند مشگین‌شهر (شهر یری) و سرعین است. در برنامه هفتم توسعه، هدف‌گذاری جذب ۱۵ میلیون گردشگر خارجی با نرخ رشد سالانه ۲۵ درصد پیش‌بینی شده است که تحقق آن نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین در زیرساخت‌ها و بازاریابی دیجیتال است.

بخش چهارم: توصیه‌های راهبردی برای توسعه‌دهندگان و سیاست‌گذاران

بر اساس تحلیل‌های انجام شده در این گزارش، پیشنهادات زیر برای ارتقای جایگاه گردشگری سیاه در ایران ارائه می‌شود:

1. ارتقای زیرساخت‌های حفاظت و مرمت: وضعیت سایت‌هایی مانند شهر یری نیازمند توجه فوری است. استفاده از سازه‌های محافظ مدرن و سازگار با اقلیم برای جلوگیری از فرسایش سنگ‌افراشت‌ها ضروری است.

2. تنوع‌بخشی به روایت‌ها: در موزه‌های جنگ و زندان، گنجاندن روایت‌های متنوع‌تر و مستندات تاریخی جامع، می‌تواند به جذب طیف گسترده‌تری از مخاطبان داخلی و خارجی کمک کند و از اتهام پروپاگاندا بکاهد.

3. توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی تخصصی: در مناطقی مانند کویر مرکزی (ریگ جن) یا مناطق جنگی جنوب، توسعه اقامتگاه‌هایی که تم و فضای متناسب با محیط دارند (بدون آسیب به بافت تاریخی)، می‌تواند زنجیره ارزش گردشگری را تکمیل کند.

4. دیپلماسی گردشگری: با توجه به تأثیرات منفی تنش‌های سیاسی، استفاده از دیپلماسی گردشگری و لغو روادید با کشورهای هدف (مانند چین، روسیه و کشورهای همسایه) می‌تواند به عنوان ضربه‌گیر در برابر نوسانات عمل کند.

نتیجه‌گیری

گردشگری سیاه در ایران، فراتر از یک مد زودگذر، بازتابی از نیاز جامعه به درک ریشه‌های تاریخی و مواجهه با واقعیت‌های تلخ اما سازنده است. این شاخه از گردشگری با داشتن ظرفیت‌های بی‌نظیر در حوزه‌های جنگ، تاریخ سیاسی، باستان‌شناسی و طبیعت‌گردی رازآلود، پتانسیل تبدیل شدن به یکی از پیشران‌های اصلی اقتصاد تجربه در ایران را دارد.

برای وب‌سایت «سفرنویسان»، ورود تخصصی به این حوزه نه تنها یک فرصت برای جذب ترافیک بالا از طریق سئو است، بلکه مسئولیتی فرهنگی برای معرفی صحیح، اخلاقی و دقیق این میراث به شمار می‌رود. آینده این صنعت در گرو ایجاد توازن میان «حفظ حرمت یادمان‌ها» و «ارائه خدمات استاندارد گردشگری» است؛ توازنی که اگر برقرار شود، می‌تواند ایران را به یکی از مقاصد شاخص گردشگری سیاه در سطح جهانی تبدیل کند.

یادداشت: تمامی داده‌ها و تحلیل‌های ارائه شده در این گزارش بر اساس منابع معتبر و پژوهش‌های انجام شده تا پایان سال ۲۰۲۴ و اوایل ۲۰۲۵ استخراج شده‌اند و قابلیت استناد در برنامه‌ریزی‌های آتی را دارا می‌باشند.