تکنولوژی در گردشگری سلامت ایران: چالش‌ها و راهکارهای مشاوره آنلاین پزشکی

گردشگری سلامت، فرصتی فراموش‌شده در اقتصاد دانش‌بنیان

این گزارش توسط مجله سفرنویسان تهیه شده است و به بررسی نقش فناوری در توسعه گردشگری سلامت ایران می‌پردازد، با تمرکز ویژه بر خدمات مشاوره تلفنی و آنلاین پزشکی. در سال‌های اخیر، گردشگری سلامت به عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد غیرنفتی و دانش‌بنیان، توجه دولت و بخش خصوصی را به خود جلب کرده است. ایران با ظرفیت‌های بالقوه گسترده در حوزه پزشکی و درمانی، از جمله جراحی بینی، ناباروری و ارتوپدی، پتانسیل تبدیل شدن به یکی از مراکز منطقه‌ای تندرستی را دارد. با این حال، عملکرد فعلی در مقایسه با اهداف ملی و ظرفیت‌های بالقوه، نشان‌دهنده فاصله چشمگیری است. این گزارش با استناد به آمارهای به‌روز، نظرات مسئولان دولتی و خصوصی، و تحلیل کارشناسان، به بررسی چالش‌های ساختاری و فناوری در این حوزه می‌پردازد و راهکارهای عملیاتی برای استفاده مؤثر از فناوری در مشاوره پزشکی آنلاین ارائه می‌دهد.

وضعیت کنونی و شاخص‌های عملکرد گردشگری سلامت در ایران

گردشگری سلامت در ایران به عنوان یک صنعت استراتژیک، از سال‌ها پیش در برنامه‌های توسعه اقتصادی جایگاه داشته است. برنامه هفتم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، هدف درآمدی 6 میلیارد دلاری از این بخش را برای سال‌های آینده پیش‌بینی کرده است. این رقم، در مقایسه با سهم بالقوه ایران از بازار جهانی گردشگری سلامت که تخمین زده می‌شود حداقل 11 میلیارد دلار باشد، نشان‌دهنده بلندپروازی سیاستگذاران است. با این حال، عملکرد واقعی این صنعت در سال‌های اخیر از این اهداف دور است.

بر اساس آمارهای ارائه‌شده توسط مراکز معتبر، درآمد حاصل از گردشگری سلامت در سال 1402 حدود 1.2 میلیارد دلار بوده است. این رقم در سال 1403 به 2.5 میلیارد دلار رسیده است، هرچند برخی منابع دیگر این رقم را حدود یک میلیارد دلار اعلام کرده‌اند که نشان‌دهنده ناهمگونی در سیستم‌های گزارش‌دهی و چالش‌های اندازه‌گیری است. در مقابل، کشورهایی مانند ترکیه در سال 2023 حدود 3 میلیارد دلار درآمد از این بخش کسب کرده‌اند و برنامه دارند تا سال 2029 به 7 میلیارد دلار برسند. این مقایسه، شکاف رقابتی ایران را آشکار می‌سازد.

در سال 1403، حدود یک میلیون گردشگر سلامت از 160 کشور مختلف به ایران سفر کرده‌اند. این آمار، اگرچه نشان‌دهنده جذابیت ایران در منطقه است، اما نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از این جمعیت به عنوان گردشگران عادی وارد کشور می‌شوند و تنها پس از ورود، به دنبال خدمات درمانی می‌گردند. محمد جهانگیری، رئیس انجمن گردشگری سلامت ایران، تخمین زده است که حدود 18 تا 20 درصد از کل گردشگران ورودی به کشور (که حدود 5 تا 6 میلیون نفر در سال است) برای دریافت خدمات سلامت به ایران می‌آیند. این ارقام نشان می‌دهد که پتانسیل تبدیل این جمعیت به «گردشگران سلامت» واقعی، بسیار بالا است.

خدمات پزشکی مورد تقاضا نیز نشان‌دهنده نقاط قوت ایران است. کشور ما به عنوان «پایتخت جراحی بینی جهان» شناخته می‌شود و در سال 2022 بیش از 250 هزار عمل جراحی بینی انجام شده است. همچنین، خدماتی مانند درمان ناباروری، جراحی‌های زیبایی، قلب، چشم‌پزشکی و ارتوپدی، از جمله خدمات پرطرفدار برای گردشگران سلامت از کشورهای همسایه و منطقه هستند. متوسط هزینه هر بیمار خارجی در ایران حدود 3000 تا 3500 دلار است که معادل ارزش صادرات 50 بشکه نفت با قیمت 70 دلار است. این رقم، اهمیت اقتصادی گردشگری سلامت را به وضوح نشان می‌دهد.

با این حال، ایران در شاخص جهانی گردشگری پزشکی در سال‌های 2020-2021 با امتیاز 44.38 در رتبه 46 جای گرفته است. این رتبه، نتیجه مستقیم ناتوانی در بهره‌برداری از ظرفیت‌های خود و فقدان زیرساخت‌های لازم است. هتل‌بیمارستان، آمبولانس هوایی، بازاریابی حرفه‌ای و برندسازی ملی، از جمله زیرساخت‌هایی هستند که ایران در آن‌ها عقب‌تر از رقبای منطقه‌ای و جهانی است.

وضعیت فناوری در گردشگری سلامت: تحلیل وضعیت تله‌مدسین و پرونده الکترونیکی

فناوری اطلاعات و ارتباطات، به‌ویژه در حوزه تله‌مدسین و پرونده الکترونیکی سلامت، می‌تواند نقش کلیدی در بهبود کیفیت و دسترسی به خدمات گردشگری سلامت ایفا کند. با این حال، وضعیت فعلی ایران در این حوزه نگران‌کننده است. بر اساس تحلیل‌های کارشناسی، سهم ایران از ویزیت‌های تله‌مدیسین کمتر از 1 درصد است، در حالی که در کشورهایی مانند ایالات متحده، این رقم پس از پاندمی کرونا به بیش از 50 درصد رسیده است.

علت اصلی این عقب‌ماندگی، عدم وجود یک اکوسیستم سلامت با «بلوغ» کافی است. مهدی خدادادی، مدیرعامل شرکت دکترساینا، تأکید می‌کند که تله‌مدیسین به زیرساخت‌هایی مانند پرونده الکترونیکی سلامت (سپاس)، پوشش بیمه‌ای، ارتباط تصویری، خدمات در منزل و قوانین رگولاتوری مناسب نیازمند است. در حال حاضر، این زیرساخت‌ها به صورت یکپارچه و عملیاتی وجود ندارند. خدادادی به‌طور خاص انتقاد می‌کند که سامانه سپاس شبیه به «چاهی پر از اطلاعات بدون قابلیت بهره‌برداری» است؛ یعنی اطلاعات ذخیره شده، خروجی قابل توجهی برای تصمیم‌گیری بالینی ندارد.

این وضعیت، بخش خصوصی را نیز در توسعه خدمات مشاوره آنلاین با چالش مواجه می‌کند. سعید طاهری، بنیانگذار دکتر نکست، توضیح می‌دهد که بخش خصوصی نمی‌تواند به‌تنهایی تله‌مدیسین را توسعه دهد، زیرا فعالیت آن بدون پرونده الکترونیکی سالم و یکپارچه، به نوعی «در آسمان خالی» عمل می‌کند. این امر به دلیل این است که پزشکان از سابقه بالینی بیماران خارجی آگاه نیستند و این امر می‌تواند خطرات بالینی را افزایش دهد. بنابراین، وزارت بهداشت به عنوان متولی اصلی زیرساخت‌های فناوری اطلاعات سلامت، به دلیل کندی و عدم چابکی، اصلی‌ترین عامل محدودکننده رشد این حوزه شناخته می‌شود.

با این حال، برخی شرکت‌های فناوری اطلاعات سلامت، با سرمایه‌گذاری شخصی و رویکرد مشتری‌محور، خدمات مشاوره آنلاین و تلفنی را به گردشگران سلامت ارائه می‌دهند. شرکت توریزم انجلس 24 (Tourism Angels 24)، به عنوان نمونه‌ای از این تلاش‌ها، از طریق یک اپلیکیشن جامع، خدمات تله‌مدسین و تله‌هلث را برای گردشگران سلامت فراهم می‌آورد. این شرکت خدماتی مانند ویزیت آنلاین رایگان قبل از سفر، پرونده دیجیتال پزشکی، تماس تصویری و پشتیبانی از مشاوران روانشناسی و تغذیه‌دان را ارائه می‌دهد. این مدل، نشان می‌دهد که بخش خصوصی می‌تواند با وجود نقص‌های سیستمی، با ارائه محصولاتی کاربردی، یک فضای بازار را خلق کند.

نقش تکنولوژی در تقویت زنجیره ارزشی گردشگری سلامت: از مشاوره پیش‌سرم تا پیگیری دوردست

فناوری در گردشگری سلامت تنها یک ابزار ارتباطی نیست، بلکه می‌تواند تمام مراحل زنجیره ارزشی این صنعت را تقویت کند. از جذب مشتری تا پیگیری پس از بازگشت، فناوری می‌تواند به طور چشمگیری بهبود یابد و ایران را قادر سازد تا با رقبای جهانی هم‌تراز شود.

در مرحله جذب و مشاوره پیش از سفر، فناوری می‌تواند اولین تماس مثبت و حرفه‌ای با گردشگران سلامت را فراهم آورد. ارائه ویزیت آنلاین رایگان قبل از سفر، به بیماران خارجی کمک می‌کند تا با فرآیند درمانی آشنا شده و سوالات خود را بدون هزینه اولیه پاسخ دهند. این رویکرد، علاوه بر جلب اعتماد، بازاریابی دقیق و هدفمند را امکان‌پذیر می‌سازد. ایجاد یک «پرونده دیجیتال پزشکی» برای هر بیمار، اطلاعات بالینی او را به صورت مرکزی و امن ذخیره می‌کند و به پزشکان اجازه می‌دهد تا قبل از ورود بیمار به کشور، با شرایط او آشنا شده و برنامه‌ریزی لازم را انجام دهند.

در مرحله ارائه خدمات، فناوری می‌تواند بهبود کیفیت و دسترسی به خدمات درمانی را تسهیل کند. ارائه تماس تصویری به جای تماس صوتی، امکان ارزیابی بصری دقیق‌تری را برای پزشک فراهم می‌آورد. علاوه بر خدمات بالینی، پلتفرم‌های تله‌هلث می‌توانند شامل خدمات غیربالینی مانند مشاوره روانشناس، مشاوره خانواده و مشاوره تغذیه با کارشناسان حرفه‌ای باشند. این گسترش خدمات، تجربه کلی بیمار را بهبود بخشیده و به او احساس می‌کند که تمام نیازهایش پوشش داده شده است.

در مرحله پیگیری و وفاداری مشتری، فناوری نقشی حیاتی ایفا می‌کند. یک بسته درمانی کامل می‌تواند شامل شش ماه یا بیشتر پیگیری رایگان پس از بازگشت بیمار به کشورش باشد. این امر اطمینان می‌دهد که مراحل بهبودی به درستی پیگیری می‌شوند و در صورت بروز هرگونه مشکلی، بیمار می‌تواند به سرعت با پزشک معالج خود ارتباط برقرار کند. این نوع از خدمات، به‌عنوان یک عامل اصلی برای ایجاد وفاداری و ترغیب بیمار به بازگشت یا توصیه به دیگران عمل می‌کند.

چالش‌ها و موانع فنی، اداری و ساختاری در گسترش خدمات دیجیتال سلامت

گسترش گسترده خدمات مشاوره آنلاین در گردشگری سلامت ایران با چالش‌های متعددی مواجه است. چالش‌های فنی شامل نیاز به زیرساخت‌های ارتباطی مناسب و وجود نبود یک استاندارد مشترک برای انتقال اطلاعات بالینی است. در حالی که شهرهای بزرگ این زیرساخت را دارند، در مناطق محروم، این امکان وجود ندارد.

چالش‌های ساختاری عمیق‌تر هستند. اولین چالش، عدم وجود یک سیاست و راهبرد ملی واحد است. این موضوع به‌طور ضمنی از تلاش‌های بخش خصوصی برای ایجاد یک مدل marketplace برای ارائه یکپارچه خدمات درمانی، اقامت و گردشگری نتیجه می‌شود. دومین چالش، عدم وجود یک نهاد رگولاتوری و قانونمند شده برای فناوری‌های نوین است. در حالی که در آمریکا بیش از 32 ایالت قوانین خاصی برای تنظیم تله‌مدسین دارند، در ایران چنین قوانینی وجود ندارد. سومین چالش، عدم وجود پوشش بیمه‌ای گسترده و الزام‌آور برای خدمات تلفنی و آنلاین است.

چالش‌های داخلی وزارت بهداشت نیز برجسته است. مدیرعامل دکترساینا انتقاد می‌کند که وزارت بهداشت به عنوان متولی فناوری اطلاعات سلامت، کند و غیرچابک است. این امر باعث می‌شود بخش خصوصی احساس ناامیدی کند و سلامت ایران را در مقایسه با رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه و عربستان سعودی، که پروژه‌های ملی بزرگی مانند «دبی هلث سیتی» و «Vision 2030» را پیش می‌برند، عقب نگه می‌دارد.

مقایسه رقابتی ایران با کشورهای پیشرو و درجهت گرفتن فرصت‌های تکنولوژیکی

مقایسه ایران با کشورهای پیشرو در گردشگری سلامت، فرصت‌های تکنولوژیکی را به شکل واضحی نمایان می‌سازد. ترکیه و عربستان سعودی با استراتژی‌های حرفه‌ای و برندسازی ملی، درآمد و جذب گردشگر سلامت را به طور چشمگیری افزایش داده‌اند. این کشورها با تبلیغات گسترده، تأسیس دفاتر نمایندگی در بازارهای هدف و همکاری با پزشکان ایرانی، سعی در جذب گردشگران سلامت دارند. در مقابل، ایران با وجود داشتن یک بازاریابی بین‌المللی ضعیف و فقدان برندسازی ملی، تنها به رسانه‌های محلی و روابط شخصی وابسته است.

در سطح زیرساخت، ایران به شدت عقب است. بیمارستان‌های این کشورها معمولاً دارای گواهینامه JCI (بین‌المللی) هستند، در حالی که بیمارستان‌های ایران هنوز جایگاه قابل توجهی در این زمینه ندارند. همچنین، ایران هنوز آمبولانس هوایی ندارد و تنها تعداد محدودی هتل‌بیمارستان دارد.

در سطح خدمات بالینی و فناوری، تفاوت‌ها نیز آشکار است. کشورهایی مانند ژاپن در زمینه تله‌هم‌کر پیشرو هستند. شبکه Robomed در روسیه با استفاده از بلاکچین، یک سیستم پزشکی جهانی ایجاد کرده است. این در حالی است که در ایران، فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی برای رصد بیمار در منزل و استفاده از سنسورها وجود ندارد.

راهکارهای عملیاتی برای تحقق تکنولوژی در گردشگری سلامت: نقش بخش خصوصی و سیاست‌های پیشنهادی

برای تحقق چشم‌انداز گردشگری سلامت مبتنی بر فناوری در ایران، نیاز به یک ترکیب استراتژیک از سیاست‌های دولتی حمایت‌طلب و فعالیت‌های خلاقانه بخش خصوصی است.

نقش بخش خصوصی:

• ایجاد مدل‌های marketplace یکپارچه برای خدمات درمانی، اقامت و گردشگری.

• توسعه خدمات مشاوره آنلاین و پیگیری دوردست با کیفیت بالا.

• استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و بلاکچین.

• همکاری با بیمه‌ها برای پوشش خدمات دیجیتال.

سیاست‌های پیشنهادی برای دولت:

• راه‌اندازی یک سیستم پرونده الکترونیکی سلامت یکپارچه (SPORE).

• تشکیل یک نهاد رگولاتوری ملی برای فناوری اطلاعات سلامت.

• ارائه انگیزه‌های مالی و سیاستی برای سرمایه‌گذاری خصوصی.

• برندسازی و بازاریابی بین‌المللی ملی.

• توسعه پوشش اینترنت پرسرعت و فرهنگ‌سازی فناوری سلامت.

در نهایت، موفقیت در تحقق گردشگری سلامت مبتنی بر فناوری، نیازمند یک همکاری متقابل و سازنده بین دولت و بخش خصوصی است. دولت باید چارچوب امن و مطمئن را فراهم کند و بخش خصوصی باید با خلاقیت و سرمایه، خدمات متنوع و با کیفیت را در این چارچوب ارائه دهد.

گزارش تحقیقی و تحلیلی – مجله سفرنویسان