کاربردهای هوش مصنوعی در شخصی‌سازی سفر؛ تحلیل داده‌های رفتاری گردشگران برای بهینه‌سازی خدمات

هوش مصنوعی و افق‌های نوین سفر در عصر داده

صنعت گردشگری در آستانه تحولی عمیق قرار گرفته است، تحولی که ستون فقرات آن را هوش مصنوعی (AI) تشکیل می‌دهد. این فناوری، با توانایی بی‌نظیر خود در تحلیل داده‌های رفتاری گردشگران، تجربه سفر را از یک رویداد عمومی و یکسان به مسیری کاملاً شخصی‌سازی شده و منحصر به فرد برای هر فرد تبدیل کرده است. شخصی‌سازی سفر فراتر از یک پیشنهاد ساده است؛ این رویکرد به معنای بهبود پیشنهادهای سفرهای مجازی، گشت‌وگذار در موزه‌ها، استفاده از چت‌بات‌های هوشمند و تجربیات سه‌بعدی و واقعیت افزوده است که فاصله فیزیکی را به حداقل می‌رساند. هدف غایی، ارائه تجربیاتی است که نه تنها با سلیقه و بودجه فردی هر مسافر همخوانی کامل دارد، بلکه نیازهای پیش‌بینی شده او را نیز برآورده می‌سازد.   

تحلیل داده‌های رفتاری گردشگران، مطالعه‌ای نظام‌مند از ترجیحات، فرآیندهای تصمیم‌گیری و تعاملات آن‌ها با مقاصد مختلف است. این تحلیل به کسب‌وکارها و سیاست‌گذاران حوزه گردشگری کمک می‌کند تا استراتژی‌های بازاریابی خود را بهینه کرده و تجربه بازدیدکنندگان را به طرز چشمگیری بهبود بخشند. داده‌های مورد استفاده در این تحلیل، طیف وسیعی از اطلاعات را شامل می‌شوند: از تحرکات زمانی-مکانی و سابقه جستجو گرفته تا رزروها، تعاملات در رسانه‌های اجتماعی و حتی ویژگی‌های روان‌شناختی و فرهنگی.   

این گزارش با رویکردی تحقیقی، تحلیلی و چالشی، به بررسی عمیق کاربردهای هوش مصنوعی در شخصی‌سازی سفر می‌پردازد. در این مسیر، با ارائه اعداد و ارقام، نقل قول‌های مستقیم از مسئولان و متخصصان، و تحلیل‌های جامع، به نقد سازنده وضعیت موجود، به‌ویژه در ایران، خواهیم پرداخت. هدف نه تنها توصیف وضعیت کنونی، بلکه ارائه تصویری جامع از فرصت‌های بی‌نظیر، کمبودهای موجود و راهکارهای عملی برای آینده است.

یکی از تحولات بنیادین که شخصی‌سازی سفر با هوش مصنوعی را به یک ضرورت تبدیل کرده، گذار از "مصرف کالا" به "جستجوی تجربه" است. داده‌ها به وضوح نشان می‌دهند که هوش مصنوعی در حال ایجاد فراوانی و اتوماسیون در بسیاری از صنایع است. این فراوانی، به تدریج از ارزش کالاهای مادی کاسته و مصرف‌کنندگان، به ویژه نسل‌های جوان، را به سمت سرمایه‌گذاری بر روی "تجربیات" به جای "کالاها" سوق داده است. به عنوان مثال، ۷۸ درصد از هزاره‌ها ترجیح می‌دهند برای تجربیات مطلوب هزینه کنند تا کالاهای مطلوب. این تغییر در اولویت مصرف‌کننده، تقاضا برای "شخصی‌سازی سفر" را به شدت افزایش می‌دهد. تجربیات شخصی‌سازی شده، ذاتاً منحصر به فرد و غیرقابل تولید انبوه توسط الگوریتم‌ها هستند و به بخشی از هویت فرد تبدیل می‌شوند – مثلاً "من هیمالیا را پیمودم" در مقابل "من این گوشی را خریدم". این پدیده نشان می‌دهد که شخصی‌سازی سفر با هوش مصنوعی صرفاً یک ابزار تکنولوژیک برای بهبود خدمات نیست، بلکه پاسخی مستقیم به یک تغییر بنیادین در روان‌شناسی و رفتار مصرف‌کننده جهانی است. این بدان معناست که تقاضا برای هوش مصنوعی در گردشگری نه تنها پایدار است، بلکه با عمیق‌تر شدن "اقتصاد تجربه"، شتاب بیشتری خواهد گرفت. این تغییر پارادایم، فرصت‌های عظیمی برای کسب‌وکارهایی ایجاد می‌کند که بر ارائه تجربیات اصیل و شخصی‌سازی‌شده تمرکز دارند و خود را با این موج جدید همسو می‌کنند.   

انقلاب داده‌محور در گردشگری جهانی: شخصی‌سازی و بهینه‌سازی خدمات با هوش مصنوعی

صنعت گردشگری جهانی در حال تجربه یک دگرگونی بی‌سابقه به واسطه ادغام هوش مصنوعی است. این فناوری، با توانایی‌های تحلیل داده‌ای پیشرفته خود، نه تنها فرآیندهای سنتی را بهینه می‌کند، بلکه افق‌های جدیدی را برای شخصی‌سازی تجربه سفر می‌گشاید.

کاربردهای پیشرفته هوش مصنوعی در برنامه‌ریزی سفر، قیمت‌گذاری پویا، و پشتیبانی مشتریان در سطح جهانی:

هوش مصنوعی با تحلیل دقیق ترجیحات مسافران، سابقه رزرو، و داده‌های لحظه‌ای مانند قیمت‌ها، شرایط آب و هوایی و در دسترس بودن خدمات، برنامه‌های سفر کاملاً شخصی‌سازی شده‌ای را خلق می‌کند. این قابلیت شامل پیشنهاد پروازها، هتل‌ها و فعالیت‌ها بر اساس رفتار گذشته کاربر و تعاملات قبلی او است. علاوه بر این، سیستم‌های هوش مصنوعی می‌توانند برنامه‌های سفر را به صورت پویا و در لحظه، در پاسخ به هرگونه اختلال یا نوسان قیمت، تنظیم کنند.   

• موتورهای توصیه‌گر (Recommendation Engines): این موتورها قلب شخصی‌سازی در گردشگری هستند. آن‌ها با استفاده از رویکردهای مختلفی مانند فیلترینگ مبتنی بر محتوا (تحلیل ترجیحات فردی کاربر)، فیلترینگ مشارکتی (شناسایی الگوهای رفتاری مشابه بین کاربران مختلف) و سیستم‌های مبتنی بر دانش (استفاده از قوانین و تخصص‌های از پیش تعریف شده)، پیشنهادات شخصی‌سازی شده‌ای را ارائه می‌دهند. سیستم‌های مبتنی بر محبوبیت نیز با نمایش مکان‌ها و امکانات پرطرفدار در یک بازه زمانی خاص یا بر اساس پروفایل کاربر، به تصمیم‌گیری مسافران کمک شایانی می‌کنند.   

   

• قیمت‌گذاری پویا و بهینه‌سازی درآمد: هوش مصنوعی با پردازش حجم عظیمی از داده‌ها در زمان واقعی، به شرکت‌های مسافرتی امکان می‌دهد تا استراتژی‌های قیمت‌گذاری خود را بهینه کرده، نرخ تبدیل را به حداکثر برسانند و درآمد حاصل از هر رزرو را افزایش دهند. این سیستم‌ها قادرند الگوهای بیرونی تغییر قیمت‌ها را شناسایی کرده و بهترین قیمت‌ها را برای هر زمان و مکان خاص تعیین کنند، که منجر به افزایش سودآوری و قیمت‌گذاری رقابتی می‌شود.   

   

• پشتیبانی مشتری و چت‌بات‌ها: چت‌بات‌ها و دستیاران مجازی هوش مصنوعی، به صورت ۲۴ ساعته و هفت روز هفته، پاسخگوی سوالات مشتریان هستند. این امر به طور چشمگیری زمان انتظار را کاهش داده و دقت خدمات را افزایش می‌دهد. بر اساس گزارش‌ها، حدود ۸۰ درصد از تعاملات خدمات مشتری در صنعت گردشگری توسط چت‌بات‌های هوش مصنوعی انجام می‌شود.   

   

• واقعیت افزوده (AR) و واقعیت مجازی (VR): این فناوری‌ها شیوه تجربه مقاصد را متحول کرده‌اند. واقعیت مجازی امکان پیش‌نمایش مجازی مقاصد و هتل‌ها را قبل از رزرو فراهم می‌آورد، که به افزایش اعتماد و رضایت مشتری منجر می‌شود. علاوه بر این، هوش مصنوعی در کنار واقعیت افزوده می‌تواند راهنمای تورهای هوشمند و ترجمه دقیق و آسان را در طول سفر ارائه دهد، که تجربه فرهنگی مسافران را غنی‌تر می‌سازد.   

   

• مدیریت اختلالات و پیش‌بینی: هوش مصنوعی با مدیریت خودکار اختلالات و پیش‌بینی دقیق تاخیرها و لغو پروازها، ضرر و زیان مسافران و شرکت‌های مسافرتی را به حداقل می‌رساند. این قابلیت به ویژه در سفرهای تجاری که هرگونه تاخیر می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورد، حیاتی است.   

تحلیل انواع داده‌های رفتاری گردشگران و نقش موتورهای توصیه‌گر هوشمند

رفتار گردشگران، بازتابی از ترجیحات، خصوصیات روحی، تصمیمات و نگرش‌های آن‌هاست که ابتدا در ذهن شکل گرفته و سپس در قالب حرکات فیزیکی و تعاملات نمایان می‌شود. برای درک و شناسایی این رفتار، بررسی تحرکات و الگوهای آن‌ها در طول زمان اجتناب‌ناپذیر است.   

• انواع داده‌های رفتاری: این داده‌ها طیف وسیعی از اطلاعات را در بر می‌گیرند: از سابقه جستجو و تاریخچه رزرو گرفته تا الگوهای مرور وب، مکان‌های ذخیره‌شده، مدت زمان سفر، ملاحظات بودجه، ترجیحات فعالیت (مانند ماجراجویی، فرهنگی یا آرامش) و تعاملات لحظه‌ای با پیشنهادات. علاوه بر این، داده‌های حاصل از شبکه‌های اجتماعی مانند لایک‌ها، کامنت‌ها و اشتراک‌گذاری پست‌ها، منبع غنی و ارزشمندی از اطلاعات برای درک عمیق‌تر ترجیحات و احساسات مسافران فراهم می‌کنند.   

   

• مراحل تحلیل رفتار: تحلیل رفتار گردشگران شامل چهار مرحله کلیدی است: مرحله پیش از سفر (شامل برنامه‌ریزی و رؤیاپردازی در مورد مقاصد)، مرحله در طول مسیر (شامل انتخاب حالت‌های حمل‌ونقل و تجربیات اولیه در راه رسیدن به مقصد)، مرحله تجربه در مقصد (که در آن رضایت، انتظارات و فعالیت‌های گردشگران در کانون توجه قرار می‌گیرد) و مرحله پس از سفر (که شامل بازتاب بر سفر و اشتراک‌گذاری تجربیات با دیگران است و اغلب بر تصمیمات سفر آینده تأثیر می‌گذارد).   

   

• نظریه‌های مرتبط: تحقیقات نشان می‌دهند که اطلاع‌رسانی مبتنی بر هوش مصنوعی و توصیه‌های تولید شده توسط این فناوری، تأثیر قابل توجهی بر فرآیند تصمیم‌گیری سفر دارند. همچنین، تغییرات اجتماعی-فرهنگی ناشی از تعامل روزافزون گردشگران با برنامه‌های دیجیتال و سیستم‌های هوشمند، بر الگوهای رفتاری آن‌ها تأثیر می‌گذارد.   

   

بررسی آمارهای مالی و رشد بازار جهانی هوش مصنوعی در گردشگری (۲۰۲۴-۲۰۲۵) و مقایسه با روندهای کلی اقتصاد جهانی

بازار جهانی هوش مصنوعی در گردشگری در حال تجربه رشد تصاعدی است که نشان‌دهنده اهمیت فزاینده این فناوری در صنعت سفر است. ارزش این بازار در سال ۲۰۲۴ حدود ۲.۹۵ میلیارد دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به ۱۳.۳۸ میلیارد دلار با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) ۲۸.۷٪ برسد. گزارش دیگری از Grand View Research، اندازه بازار جهانی هوش مصنوعی در گردشگری را در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۳۷۳ میلیارد دلار تخمین زده و پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۳۰ به ۱۳.۸۶۸.۸ میلیون دلار با CAGR ۲۶.۷٪ رشد کند. بازار هوش مصنوعی در سفر نیز از ۱۲۳.۷۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ به ۱۶۵.۹۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ با CAGR ۳۴.۱٪ افزایش می‌یابد و تا سال ۲۰۲۹ به ۵۳۱.۹۵ میلیارد دلار خواهد رسید.   

این رشد تنها به صنعت گردشگری محدود نمی‌شود؛ بازار جهانی هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۳ بیش از ۲۴۱.۸ میلیارد دلار ارزش داشته و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ به ۱.۸۱ تریلیون دلار برسد. در حال حاضر، ۳۵ درصد از کسب‌وکارها در سراسر جهان هوش مصنوعی را پذیرفته‌اند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، ۱۵.۷ تریلیون دلار به تولید ناخالص داخلی جهانی اضافه شود. آمریکای شمالی در سال ۲۰۲۴ بزرگترین بازار هوش مصنوعی در گردشگری بوده است.   

این آمارهای مالی نشان‌دهنده همبستگی قوی بین رشد بازار هوش مصنوعی و تقاضا برای شخصی‌سازی است. رشد تصاعدی بازار هوش مصنوعی در گردشگری و همزمان، افزایش تقاضا برای تجربیات سفر شخصی‌سازی شده و کارآمدی عملیاتی ، به وضوح نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری‌ها در هوش مصنوعی نه تنها به دلیل قابلیت‌های تکنولوژیک آن، بلکه به دلیل پاسخ مستقیم به نیازهای در حال تغییر مصرف‌کنندگان و بهبود کارایی کسب‌وکارها انجام می‌شود. این وضعیت تأکید می‌کند که هوش مصنوعی در گردشگری صرفاً یک "فناوری جدید" نیست، بلکه یک "ضرورت استراتژیک" است. شرکت‌هایی که در این زمینه سرمایه‌گذاری نکنند، نه تنها از رقابت عقب می‌مانند، بلکه قادر به پاسخگویی به انتظارات فزاینده مشتریان برای سفرهای شخصی‌سازی‌شده و بدون اصطکاک نخواهند بود. این امر به یک چرخه بازخورد مثبت منجر می‌شود: هرچه هوش مصنوعی بهتر شود، شخصی‌سازی عمیق‌تر شده و تقاضا برای آن بیشتر می‌شود، که به نوبه خود سرمایه‌گذاری و نوآوری بیشتری را جذب می‌کند.   

با این حال، در پس این رشد چشمگیر جهانی، چالش‌های پنهانی نیز وجود دارد. منابع به وضوح به هزینه‌های بالای پیاده‌سازی هوش مصنوعی و نگرانی‌های فزاینده مربوط به حریم خصوصی داده‌ها و امنیت اشاره می‌کنند. سیستم‌های هوش مصنوعی برای ارائه تجربیات شخصی‌سازی‌شده به حجم عظیمی از داده‌های شخصی کاربران نیاز دارند. این نیاز، خطر سوءاستفاده، جمع‌آوری داده‌ها بدون رضایت صریح و افشای اطلاعات حساس را به همراه دارد. همچنین، الگوریتم‌های هوش مصنوعی اغلب به عنوان "جعبه سیاه" عمل می‌کنند، به این معنا که نحوه تصمیم‌گیری آن‌ها برای کاربران و حتی توسعه‌دهندگان قابل درک نیست. این عدم شفافیت می‌تواند به تعصبات ناخواسته در تصمیم‌گیری‌ها منجر شود. این مسائل نشان می‌دهد که انقلاب هوش مصنوعی در گردشگری، بدون چالش نیست. هزینه‌های بالای پیاده‌سازی می‌تواند مانعی برای کسب‌وکارهای کوچک‌تر باشد و نابرابری در دسترسی به این فناوری را ایجاد کند. از سوی دیگر، نگرانی‌های حریم خصوصی، اعتماد مصرف‌کننده را تهدید می‌کند. اگرچه مقرراتی مانند GDPR در اتحادیه اروپا تلاش‌هایی برای تنظیم این حوزه انجام داده‌اند، اما پیچیدگی هوش مصنوعی اجرای کامل این قوانین را دشوار می‌کند. این مسائل، نیاز به چارچوب‌های اخلاقی و قانونی قوی‌تر و شفافیت بیشتر در توسعه و به‌کارگیری هوش مصنوعی را برجسته می‌کند تا رشد پایدار و مسئولانه تضمین شود.   

اشاره به دستاوردها و برنامه‌های کشورهای پیشرو و شرکت‌های کلیدی در این حوزه

کشورها و شرکت‌های پیشرو در سراسر جهان با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و نوآوری‌های مستمر، در حال شکل‌دهی به آینده گردشگری هوشمند هستند. شرکت‌هایی مانند Google DeepMind ، Databricks ، OpenAI ، Anthropic و DeepL در توسعه مدل‌های بنیادی هوش مصنوعی پیشتاز هستند. در حوزه تخصصی سفر، نام‌هایی چون GuideGeek ، AdoriaAI ، Pruvo ، Roamify ، Booking.com ، Expedia و Amadeus با استفاده از هوش مصنوعی در برنامه‌ریزی سفر، قیمت‌گذاری پویا و پشتیبانی مشتری، پیشگام بوده‌اند.   

چین به عنوان کشوری پیشرو در پذیرش هوش مصنوعی شناخته می‌شود، به طوری که ۵۸ درصد از کسب‌وکارها در این کشور از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند. هند نیز انتظار می‌رود بالاترین نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) را در بازار هوش مصنوعی گردشگری از سال ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ ثبت کند. برنامه‌هایی مانند Layla ، Roam Around ، Vacay Chatbot و Curiosio به مسافران در برنامه‌ریزی هوشمند سفر کمک می‌کنند. همچنین، شرکت‌هایی مانند Snowflake پلتفرم‌های داده ابری پیشرفته‌ای را برای صنعت سفر و مهمان‌نوازی راه‌اندازی کرده‌اند که امکان تحلیل‌های پیچیده و شخصی‌سازی عمیق‌تر را فراهم می‌آورد.   

هوش مصنوعی در گردشگری ایران: فرصت‌ها، چالش‌ها و واقعیت‌های میدانی

در حالی که صنعت گردشگری جهانی به سرعت در حال ادغام هوش مصنوعی در تمام جنبه‌های خود است، ایران نیز در تلاش است تا سهم خود را از این انقلاب فناورانه به دست آورد. با این حال، مسیر پیشرفت در ایران با فرصت‌ها و چالش‌های منحصربه‌فردی همراه است.

بررسی وضعیت کنونی و سرمایه‌گذاری‌ها در هوش مصنوعی گردشگری ایران، از جمله ابتکارات دولتی و استارتاپ‌های داخلی:

ایران جاه‌طلبی‌های قابل توجهی در حوزه هوش مصنوعی دارد. در ابتدای سال ۲۰۲۵، ایران ۱۱۵ میلیون دلار به تحقیق و توسعه هوش مصنوعی اختصاص داده است و هدف‌گذاری کرده تا طی دهه آینده به یکی از ۱۰ کشور برتر جهان در این زمینه تبدیل شود. این سرمایه‌گذاری نشان‌دهنده عزم جدی برای ورود به این عرصه است.   

در تاریخ ۹ دی ۱۴۰۳، پلتفرم "ایوا" به عنوان نخستین دستیار هوشمند سفر ایرانیان با حضور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی رونمایی شد. "ایوا" با هدف کمک به مسافران در یافتن بلیط هواپیما، برنامه‌ریزی سفر و معرفی جاذبه‌های گردشگری طراحی شده و حتی امکان مشاوره مالی برای سرمایه‌گذاری و پس‌انداز را نیز فراهم می‌آورد. شرکت "هتلاتو" نیز دستیار هوش مصنوعی سفر خود را معرفی کرده که به ادعای آن‌ها، اولین هوش مصنوعی برنامه‌ریزی سفر در ایران است و آماری از ۸۶٪ رضایت کاربران و پشتیبانی از بیش از ۱ میلیون مقصد مختلف را ارائه می‌دهد. اپلیکیشن‌های مسیریابی داخلی مانند "نشان" نیز از هوش مصنوعی برای یافتن بهترین مسیرها و بررسی ترافیک لحظه‌ای استفاده می‌کنند که گامی مهم در بهبود تجربه سفر درون‌شهری و بین‌شهری است. پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران نیز در زمینه هوش مصنوعی و برنامه‌ریزی شخصی سفر فعال است.   

از نظر علمی، ایران در سال ۲۰۲۳ از نظر تعداد و کیفیت انتشارات علمی مرتبط با هوش مصنوعی، رتبه دوم منطقه را کسب کرده است و از نظر توسعه‌دهندگان هوش مصنوعی رتبه دوم و از نظر شرکت‌های هوش مصنوعی رتبه چهارم را در منطقه دارد. این نشان‌دهنده یک پایه علمی قوی و نیروی انسانی مستعد در این حوزه است. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران نیز در ۷ ژانویه ۲۰۲۵، بخش جدیدی را به هوش مصنوعی اختصاص داده است. هدف از این اقدام، استفاده از این فناوری برای حفظ میراث فرهنگی و افزایش سهم ایران از بازار جهانی ۷۷۰ میلیارد دلاری صنایع دستی است.   

نقل قول از مسئولان بخش دولتی و خصوصی و کارشناسان ایرانی در مورد چشم‌انداز و موانع

مقامات و کارشناسان ایرانی دیدگاه‌های مختلفی درباره نقش هوش مصنوعی در گردشگری ایران ابراز کرده‌اند:

• دکتر محسن امامی، مدیرعامل انجمن متخصصان گردشگری ایران، بر کاربرد وسیع هوش مصنوعی در صنعت گردشگری تأکید کرده است. او در نشستی با محوریت "حکمرانی هوش مصنوعی در صنعت گردشگری ایران و جهان" اظهار داشت: "هوش مصنوعی در صنعت گردشگری بسیار پرکاربرد بوده است... شخصی‌سازی سفر، شرایط اقلیمی و سوالاتی که یک گردشگر می‌تواند راجع به سفرش داشته باشد که همه را به خوبی پاسخگو بوده است." او همچنین به کاربرد هوش مصنوعی در "Cost Control" هتل‌ها، تبلیغات و بازاریابی، و توسعه گردشگری مجازی اشاره می‌کند.   

   

• سیدرضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (در زمان رونمایی از پلتفرم ایوا)، نقش فناوری را در توسعه انکارناپذیر دانست و بیان کرد: "توسعه بدون فناوری بی‌معناست و هوش مصنوعی نقشی محوری در این فرآیند ایفا می‌کند." او همچنین به دستور شورای عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر ایجاد ساختار هوش مصنوعی در هر وزارتخانه اشاره کرد که نشان‌دهنده یک رویکرد کلان در سطح دولت است.   

   

• جالب توجه است که یک پیش‌بینی مبتنی بر هوش مصنوعی (در پاسخ به سوال صدای میراث)، سال ۲۰۲۵ را "سال خوبی برای گردشگری ایران" دانسته است. دلیل این پیش‌بینی، کاهش محدودیت‌های صدور روادید، افتتاح جاذبه‌های جدید، بهبود جایگاه جهانی میراث فرهنگی، سرمایه‌گذاری دولت در زیرساخت‌ها و حمل‌ونقل، و افتتاح هتل‌ها و رستوران‌های جدید ذکر شده است. این پیش‌بینی، هرچند از یک هوش مصنوعی نشأت گرفته، اما نشان‌دهنده پتانسیل‌های بالقوه‌ای است که در صورت رفع موانع، می‌تواند به واقعیت بپیوندد.   

   

تحلیل مقایسه‌ای جایگاه ایران در برابر پیشرفت‌های جهانی، با تمرکز بر کمبودها و نقاط ضعف

با وجود جاه‌طلبی‌ها و برخی ابتکارات داخلی، جایگاه ایران در مقایسه با پیشرفت‌های جهانی در حوزه هوش مصنوعی گردشگری، با چالش‌های جدی مواجه است. این وضعیت، تناقضی آشکار میان جاه‌طلبی‌های ملی و واقعیت‌های زیرساختی و تحریمی را به نمایش می‌گذارد. ایران جاه‌طلبی‌های بزرگی در حوزه هوش مصنوعی دارد، از جمله سرمایه‌گذاری ۱۱۵ میلیون دلاری، هدف قرار گرفتن در بین ۱۰ کشور برتر جهانی، و رونمایی از پلتفرم ملی. این در حالی است که گزارش‌ها به شدت به چالش‌های زیرساختی (مانند فقدان مراکز داده قوی، کمبود پردازنده‌های گرافیکی پیشرفته (GPU)، و زیرساخت اینترنت ناپایدار) و موانع ناشی از تحریم‌های بین‌المللی (مانند محدودیت دسترسی به فناوری‌های روز و پایگاه‌های داده جهانی) اشاره می‌کنند. این تضاد، یک شکاف عمیق بین "گفتمان دولتی" و "واقعیت میدانی" را نشان می‌دهد. سرمایه‌گذاری مالی به تنهایی کافی نیست؛ بدون حل ریشه‌ای مشکلات زیرساختی و یافتن راهکارهای پایدار برای دور زدن یا کاهش اثرات تحریم‌ها بر دسترسی به سخت‌افزار و نرم‌افزار کلیدی، دستیابی به اهداف بلندپروازانه در هوش مصنوعی، به‌ویژه در حوزه‌های داده‌محور مانند شخصی‌سازی سفر، بسیار دشوار خواهد بود. این وضعیت می‌تواند به توسعه "هوش مصنوعی جزیره‌ای" منجر شود که در سطح ملی پیشرفت می‌کند اما در مقایسه با استانداردهای جهانی و رقابت‌پذیری بین‌المللی، عقب می‌ماند.   

• چالش‌های زیرساختی: ایران با کمبود زیرساخت‌های قوی هوش مصنوعی از جمله شبکه‌های داده پرسرعت، قدرت محاسباتی، قابلیت‌های ذخیره‌سازی، مدل‌های بنیادی هوش مصنوعی و فریم‌ورک‌های نرم‌افزاری مواجه است. نبود مراکز داده و خدمات رایانش ابری توسعه‌یافته، پیاده‌سازی هوش مصنوعی در مقیاس بزرگ را دشوار می‌کند.   

   

• تحریم‌های بین‌المللی: تحریم‌های شدید بین‌المللی، دسترسی ایران به بازارهای جهانی فناوری، مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی، پایگاه‌های داده جهانی و قطعات سخت‌افزاری ضروری مانند پردازنده‌های گرافیکی پیشرفته را محدود می‌کند. این محدودیت‌ها هم قابلیت‌های پژوهشی و هم استقرار تجاری هوش مصنوعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.   

   

• محدودیت‌های مالی و عدم مشارکت بخش خصوصی: بی‌ثباتی اقتصادی و تحریم‌ها، مشارکت قابل توجه بخش خصوصی را کاهش داده و شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs) در تخصیص منابع برای توسعه هوش مصنوعی با مشکل مواجه هستند.   

   

• عدم هماهنگی و پراکندگی: اکوسیستم هوش مصنوعی ایران پراکنده و فاقد هماهنگی است. ارائه‌دهندگان خدمات هوش مصنوعی و فناوری اطلاعات پراکنده و ناهماهنگ هستند که منجر به ناکارآمدی می‌شود. سرعت پایین و ناسازگاری زیرساخت اینترنت نیز بر استقرار هوش مصنوعی و تبادل داده تأثیر می‌گذارد.   

   

• شکاف تکنولوژیک: توسعه سریع فناوری‌های پیچیده هوش مصنوعی ممکن است از قابلیت‌های فعلی ایران فراتر رود. در حالی که کشورهای پیشرو مانند ایالات متحده و چین، مدل‌های بنیادی هوش مصنوعی را با حمایت قابل توجه دولت توسعه می‌دهند، بخش هوش مصنوعی ایران فاقد تلاش‌های توسعه متمرکز و در مقیاس بزرگ است.   

   

• پذیرش ناهمگن در صنایع: پذیرش هوش مصنوعی در صنایع ایرانی ناهمگن است. صنایعی مانند فعالیت‌های خدماتی مرتبط با غذا، گردشگری، بازرسی و راه‌سازی و ساختمان، پذیرش بسیار پایینی در این زمینه داشته‌اند. این وضعیت حاکی از فرصت‌های عظیمی است که به دلیل عدم هم‌افزایی و اتصال مناسب بین بخش‌های آکادمیک، استارتاپی و صنعت گردشگری، در حال از دست رفتن است. اگرچه ایران در تولید دانش هوش مصنوعی قوی است، اما عدم تبدیل این دانش به محصولات و خدمات کاربردی در مقیاس صنعتی، به‌ویژه در بخش‌های کم‌پذیرش مانند گردشگری، مانع از بهره‌برداری کامل از پتانسیل‌های هوش مصنوعی برای رشد اقتصادی و بهبود تجربه سفر می‌شود. این وضعیت نیاز به سیاست‌گذاری‌های هدفمند برای ایجاد پل میان این بخش‌ها و تشویق سرمایه‌گذاری و پذیرش فناوری در کل زنجیره ارزش گردشگری را برجسته می‌کند.   

   

• جایگاه جهانی: در سال ۲۰۲۴، ایران از نظر آمادگی دولتی برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی در خدمات عمومی، در رتبه ۹۴ از میان ۱۹۳ دولت جهان قرار گرفت. پایین‌ترین امتیاز ایران در بخش "حکمرانی" بود که احتمالاً به دلیل عدم وجود سند ملی توسعه هوش مصنوعی است. این رتبه، فاصله قابل توجه ایران با کشورهای پیشرو مانند ایالات متحده، سنگاپور و انگلستان را نشان می‌دهد.   

   

بررسی چالش‌های اخلاقی، حریم خصوصی داده‌ها و عدم شفافیت الگوریتم‌ها در بستر ایران

چالش‌های اخلاقی و مسائل مربوط به حریم خصوصی داده‌ها، نه تنها در سطح جهانی، بلکه در بستر ایران نیز به عنوان موانع جدی برای توسعه و اعتماد به هوش مصنوعی در گردشگری مطرح هستند.

• حریم خصوصی و حفاظت از داده‌ها: یکی از مهم‌ترین چالش‌های اخلاقی در استفاده از هوش مصنوعی در گردشگری، مسئله حریم خصوصی کاربران و حفاظت از داده‌های آن‌هاست. سیستم‌های هوشمند برای ارائه خدمات سفارشی‌سازی‌شده به حجم زیادی از داده‌های شخصی کاربران نیاز دارند. مشکلات اصلی در این زمینه شامل جمع‌آوری داده‌ها بدون رضایت صریح، سوءاستفاده از داده‌ها برای اهداف تجاری یا تبلیغاتی بدون آگاهی کاربر، و خطر افشای اطلاعات حساس کاربران (مانند شماره پاسپورت، جزئیات پرداخت و مکان‌های بازدیدشده) از طریق حملات سایبری است. مقرراتی مانند GDPR در اتحادیه اروپا تلاش می‌کنند کنترل بیشتری بر جمع‌آوری، پردازش و ذخیره داده‌های شخصی ایجاد کنند و شرکت‌ها را ملزم به شفافیت بیشتر و فراهم کردن راهکارهایی برای حذف یا اصلاح داده‌ها می‌کنند. با این حال، پیچیدگی سیستم‌های هوش مصنوعی اجرای کامل این قوانین را دشوار می‌سازد.   

   

• عدم شفافیت در الگوریتم‌ها (Black Box AI): الگوریتم‌های هوش مصنوعی اغلب به عنوان "جعبه سیاه" عمل می‌کنند، به این معنا که نحوه تصمیم‌گیری آن‌ها برای کاربران و حتی توسعه‌دهندگان قابل درک نیست. این عدم شفافیت می‌تواند به تعصبات ناخواسته در تصمیم‌گیری‌ها منجر شود و اعتماد کاربران را خدشه‌دار کند.   

   

• کاهش نیاز به نیروی انسانی: افزایش اتکا به فناوری‌های هوش مصنوعی می‌تواند نیاز به مشاوران انسانی را کاهش داده و منجر به از دست رفتن مشاغل و کاهش "لمس انسانی" در خدمات شود. این موضوع، نگرانی‌های اجتماعی و اقتصادی را به دنبال دارد.   

این مسائل نشان می‌دهد که حتی با وجود پیشرفت‌های تکنولوژیک، مسائل اخلاقی و حریم خصوصی می‌توانند به یک "مانع نرم" اما بسیار قدرتمند برای پذیرش و توسعه هوش مصنوعی در گردشگری تبدیل شوند. در بستر ایران، که مسائل حریم خصوصی می‌تواند حساسیت بیشتری داشته باشد، تمرکز بر هوش مصنوعی مسئولانه نه تنها یک الزام اخلاقی است، بلکه یک "ضرورت تجاری" برای جلب اعتماد گردشگران و تشویق آن‌ها به اشتراک‌گذاری داده‌های لازم برای شخصی‌سازی واقعی است. بدون چارچوب‌های قانونی شفاف، سازوکارهای قوی برای حفاظت از داده‌ها و افزایش آگاهی عمومی، کاربران تمایلی به اشتراک‌گذاری اطلاعات حساس خود نخواهند داشت. این امر نه تنها کیفیت شخصی‌سازی را کاهش می‌دهد، بلکه می‌تواند به از دست رفتن اعتماد عمومی و کند شدن روند دیجیتالی شدن صنعت گردشگری منجر شود. حل این چالش‌ها نیازمند یک رویکرد چندجانبه شامل قانون‌گذاری، توسعه فناوری‌های حفظ حریم خصوصی، و آموزش و فرهنگ‌سازی است.

مسیر پیش‌رو: راهکارها و چشم‌انداز توسعه پایدار هوش مصنوعی در گردشگری ایران

برای اینکه ایران بتواند از پتانسیل‌های عظیم هوش مصنوعی در صنعت گردشگری بهره‌برداری کند و جایگاه خود را در بازار جهانی ارتقا دهد، لازم است تا با رویکردی جامع و استراتژیک، بر چالش‌های موجود غلبه کند.

ارائه راهکارهای سازنده برای غلبه بر چالش‌های زیرساختی، مالی، قانونی و نیروی انسانی در ایران:

• توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات: سرمایه‌گذاری هدفمند و پایدار در مراکز داده، شبکه‌های پرسرعت و خدمات رایانش ابری داخلی ضروری است. این اقدام نه تنها وابستگی به زیرساخت‌های خارجی را کاهش می‌دهد، بلکه پایداری و امنیت داده‌ها را نیز افزایش می‌دهد.   

   

• تسهیل دسترسی به سخت‌افزار و نرم‌افزار کلیدی: با توجه به محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، یافتن راهکارهای خلاقانه برای دسترسی به پردازنده‌های گرافیکی پیشرفته (GPU) و مدل‌های بنیادی هوش مصنوعی، از طریق همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای غیرغربی یا توسعه بومی، حیاتی است.   

   

• جذب سرمایه‌گذاری و تشویق بخش خصوصی: ایجاد مشوق‌های مالی و قانونی جذاب برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک و متوسط فعال در حوزه هوش مصنوعی گردشگری، و همچنین تسهیل همکاری‌های مؤثر بین بخش دولتی و خصوصی، می‌تواند به جذب سرمایه و نوآوری کمک کند.   

   

• رفع پراکندگی و ایجاد هماهنگی: ایجاد یک نهاد یا سند ملی جامع برای هماهنگی تمام فعالیت‌های هوش مصنوعی در کشور، به‌ویژه در بخش گردشگری، و تدوین یک نقشه راه مشخص برای توسعه و پیاده‌سازی، می‌تواند از موازی‌کاری جلوگیری کرده و کارایی را افزایش دهد.   

   

• توسعه نیروی انسانی متخصص: سرمایه‌گذاری گسترده در آموزش و تربیت متخصصان هوش مصنوعی و داده‌کاوی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، و همچنین برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های تخصصی برای فعالان صنعت گردشگری، برای پر کردن شکاف نیروی انسانی متخصص ضروری است.   

   

• تقویت قوانین حریم خصوصی و شفافیت: تدوین و اجرای قوانین جامع و به‌روز حفاظت از داده‌ها، مشابه GDPR، با تمرکز بر شفافیت کامل در جمع‌آوری و استفاده از داده‌ها و الزام به کسب رضایت صریح کاربران، برای ایجاد اعتماد و تشویق به اشتراک‌گذاری داده‌ها حیاتی است.   

   

تأکید بر اهمیت توسعه چارچوب‌های بومی شخصی‌سازی سفر و حفاظت از داده‌ها

با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم و ترجیحات خاص گردشگران ایرانی و همچنین محدودیت‌های دسترسی به پلتفرم‌های جهانی، توسعه چارچوب‌ها و الگوریتم‌های شخصی‌سازی بومی که با داده‌های داخلی آموزش دیده‌اند، از اهمیت بالایی برخوردار است. این رویکرد نه تنها دقت و ارتباط پیشنهادات را افزایش می‌دهد، بلکه مسائل حریم خصوصی را نیز بهتر مدیریت می‌کند. ایجاد "موتورهای توصیه‌گر" و "دستیاران هوشمند" با قابلیت فهم و پردازش زبان فارسی و درک عمیق از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی ایران، می‌تواند تجربه کاربری را به شکل چشمگیری بهبود بخشد. این بومی‌سازی، علاوه بر افزایش کارایی، می‌تواند به حفظ و ترویج میراث فرهنگی ایران نیز کمک کند.   

چشم‌انداز آینده و توصیه‌های استراتژیک برای بهره‌برداری بهینه از هوش مصنوعی در راستای توسعه پایدار و رقابت‌پذیری گردشگری ایران:

• تمرکز بر گردشگری پایدار و مسئولانه: هوش مصنوعی می‌تواند ابزاری قدرتمند برای دستیابی به اهداف گردشگری پایدار باشد. این فناوری می‌تواند به کاهش ردپای کربن، بهینه‌سازی مصرف انرژی در هتل‌ها و مدیریت ازدحام در مقاصد گردشگری کمک کند. با توجه به تأکید جهانی بر پایداری، این رویکرد می‌تواند مزیت رقابتی قابل توجهی برای ایران در جذب گردشگران آگاه به محیط زیست ایجاد کند.   

   

• همکاری بین‌المللی هدفمند: با وجود تحریم‌ها، ایران می‌تواند از طریق همکاری‌های علمی و فناورانه با کشورهایی که در حوزه هوش مصنوعی پیشرو هستند و محدودیت‌های کمتری دارند (مانند چین و برخی کشورهای منطقه)، شکاف تکنولوژیک را کاهش دهد. این همکاری‌ها می‌توانند شامل تبادل دانش، سرمایه‌گذاری‌های مشترک و دسترسی به فناوری‌های نوین باشند.   

   

• تبدیل چالش‌ها به فرصت: چالش‌های فعلی مانند تحریم‌ها می‌توانند انگیزه‌ای قوی برای توسعه راه‌حل‌های بومی و ایجاد "خودکفایی فناورانه" در حوزه هوش مصنوعی گردشگری باشند. این وضعیت، فرصتی برای نوآوری‌های داخلی و خلق راه‌حل‌هایی است که متناسب با نیازها و محدودیت‌های خاص کشور هستند.

تحلیل جامع و چالشی نهایی، با تأکید بر نقش ایران در آینده گردشگری هوشمند

ایران با پتانسیل‌های غنی فرهنگی، تاریخی و طبیعی، می‌تواند با بهره‌گیری هوشمندانه و استراتژیک از هوش مصنوعی، جایگاه خود را در بازار جهانی گردشگری ارتقا دهد. اما این امر مستلزم غلبه بر موانع جدی زیرساختی، مالی و قانونی است.نقد سازنده این است که در حالی که رونمایی از پلتفرم‌هایی مانند "ایوا" و "هتلاتو" گام‌های مثبتی در مسیر توسعه هوش مصنوعی در گردشگری ایران محسوب می‌شوند ، باید اطمینان حاصل شود که این ابتکارات صرفاً در سطح "نمایشی" باقی نمانند و به "پذیرش گسترده" و "تأثیر عملی" در صنعت منجر شوند. نیاز به شفافیت در مورد بودجه‌های تخصیص یافته (مانند ۱۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی) و نحوه توزیع آن در اکوسیستم هوش مصنوعی گردشگری، حیاتی است تا از اثربخشی این سرمایه‌گذاری‌ها اطمینان حاصل شود.   

با توجه به چالش‌های جدی حریم خصوصی و عدم شفافیت الگوریتم‌ها که در ایران نیز مطرح است ، و همچنین نیاز به توسعه پایدار در گردشگری ، صرفاً "توسعه" هوش مصنوعی کافی نیست. باید بر "هوش مصنوعی مسئولانه" (Responsible AI) تمرکز شود. این به معنای تدوین و اجرای سیاست‌های شفاف داده، استانداردهای امنیتی قوی، و الزام به کسب رضایت صریح کاربران است. همچنین، باید به تعصبات احتمالی در مدل‌های هوش مصنوعی که می‌توانند ترجیحات یا مقاصد خاصی را نادیده بگیرند، توجه شود. بدون رعایت اصول اخلاقی و حفظ حریم خصوصی، حتی پیشرفته‌ترین سیستم‌های هوش مصنوعی نیز با مقاومت کاربران و عدم اعتماد مواجه خواهند شد. در بستر ایران، تمرکز بر هوش مصنوعی مسئولانه نه تنها یک الزام اخلاقی است، بلکه یک "ضرورت تجاری" برای جلب اعتماد گردشگران و تشویق آن‌ها به اشتراک‌گذاری داده‌های لازم برای شخصی‌سازی واقعی است. این رویکرد می‌تواند به ایران کمک کند تا خود را به عنوان یک مقصد گردشگری هوشمند و در عین حال "قابل اعتماد" معرفی کند.   

همچنین، با توجه به محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها در دسترسی به سخت‌افزار و نرم‌افزار پیشرفته هوش مصنوعی ، و همچنین جاه‌طلبی ایران برای تبدیل شدن به یک رهبر منطقه‌ای در هوش مصنوعی ، "دیپلماسی فناوری" می‌تواند نقش حیاتی ایفا کند. پیشنهاد همکاری‌های هوش مصنوعی با کشورهای حاشیه خلیج فارس در کنفرانس "ایران کریدور ۲۰۲۵" نمونه‌ای از این رویکرد است. این همکاری‌ها می‌توانند شامل "هاب‌های شتاب‌دهنده هوش مصنوعی" و "سرمایه‌گذاری‌های مشترک در مناطق آزاد" باشند. این رویکرد فراتر از راهکارهای داخلی صرف است و بر اهمیت "تعاملات خارجی استراتژیک" تأکید می‌کند. با وجود تحریم‌های غربی، ایران می‌تواند با تقویت روابط فناورانه با کشورهایی که رویکرد متفاوتی دارند، به دانش، سخت‌افزار و سرمایه‌گذاری لازم دست یابد. این امر نه تنها به تسریع توسعه هوش مصنوعی در گردشگری کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان یک ابزار "قدرت نرم" برای تقویت جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی ایران عمل کند و اثرات انزوای فناورانه را کاهش دهد. این رویکرد چالشی، نیازمند هوشمندی و انعطاف‌پذیری در سیاست خارجی و اقتصادی است.   

در نهایت، یک استراتژی ملی هوش مصنوعی در گردشگری، باید شامل توسعه زیرساخت‌های داده، آموزش نیروی انسانی متخصص، ایجاد چارچوب‌های قانونی شفاف برای حریم خصوصی و اخلاق هوش مصنوعی، و تشویق همکاری بین بخش‌های دولتی، خصوصی و آکادمیک باشد. این رویکرد یکپارچه، ایران را قادر می‌سازد تا از پتانسیل‌های هوش مصنوعی برای ارائه تجربیات سفر شخصی‌سازی شده و رقابت در بازار جهانی بهره‌برداری کند، در حالی که چالش‌های موجود را به فرصت‌هایی برای نوآوری بومی تبدیل می‌نماید.

این گزارش، با افتخار توسط مجله سفرنویسان تهیه شده است.