پارچه و منسوجات در ایران باستان

در کاوش‌های باستان‌شناسی، مواد عالی به شکل بسیار کمیاب و محدودی به دست می‌آید و این امر به دلیل خاصیت تجزیه‌پذیری این مواد، در بافت خاک است. بااین‌حال در برخی از سایت‌های تاریخی، به علت شرایط مساعد محیطی، نظیر عدم رطوبت، دمای مناسب منطقه و وجود مواد معدنی آنتی‌باکتریال مانند نمک، یافته‌های منحصر‌به‌فردی همچون پارچه و منسوجات یافت می‌شود.

موضوع پارچه و نساجی در بین جوامع مختلف جهان، پیشینه تاریخی داشته و از اهمیت خاصی در فرهنگ این جوامع و اقوام برخوردار بوده است. در کشورمان، ایران نیز آثاری از ریسندگی و پارچه‌بافی در دوره‌های مختلف تاریخی به دست آمده است. یکی از ابزارهای ابتدایی ریسندگی در دوره‌های مختلف تاریخی ایران، دوک نخ‌ریسی است که در بسیاری از سایت‌ها و محوطه‌های باستانی، کشف می‌شود و می‌توان گفت از حدود هزاره چهارم پیش از میلاد، نشانه‌هایی از اثر پارچه بر روی تکه‌های سفال یافت شده است.

از شاخص‌ترین سایت‌های باستانی که از کاوش‌های باستان‌شناسی آنها نمونه‌های نسبتاً سالم پارچه به دست آمده است، می‌توان به شهر سوخته (هزاره سوم پیش از میلاد)، معدن نمک چهرآباد زنجان (دوره‌های هخامنشی و ساسانی) و گورستان تاریخی گرمی اردبیل (دوره پارتی) اشاره کرد.

با مطالعه و پژوهش یافته‌های سفالی هزاره چهارم پیش از میلاد، مشخص شد که انسان حداقل از آن زمان توانایی بافت پارچه و تولید پوشاک را داشته است. این یافته‌ها نشان می‌دهند که انسان آن دوره، نه‌تنها پارچه را برای دوختن پوشاک به کار می‌برد، بلکه از آن، در جهت مصارف فنی و تکنیکی در ساخت سفال نیز استفاده می‌کرده است.

در بین داده‌های پارچه به دست آمده در کاوش‌های باستان‌شناسی، سالم‌ترین نمونه‌های موجود، متعلق به معدن نمک چهرآباد زنجان هستند که به دلیل بودن در بافت نمک، کم‌ترین آسیب را در طول تاریخ متحمل شده‌اند. معدن نمک چهرآباد زنجان، یکی از سایت‌های تاریخی است که پیشینه استخراج نمک در آن، حداقل به زمان هخامنشیان بازمی‌گردد.

یکی از سالم‌ترین نمونه‌های پارچه مورد مطالعه باستان‌شناسان در این معدن تاریخی، لباسی است که بر تن مرد نمکی شماره چهار (چهارمین مومیایی یافت شده در معدن نمک چهرآباد زنجان) باقی مانده است. مرد نمکی شماره چهار، از کارگران معدن بوده که بر اثر ریزش معدن در هنگام استخراج نمک در دوره هخامنشی جان خود را از دست داده است و برای حدود ۲۵۰۰ سال در بین لایه‌های انباشته از نمک به صورت کاملاً سالم باقی مانده و به شکل طبیعی در میان بافت نمکی خاک، مومیایی گردیده است.

لباسی که بر تن این مومیایی به صورت کاملاً سالم باقی مانده، اولین نمونه ملموس پوشاک هخامنشیان است که تا به این زمان به دست ما رسیده است. با کشف منحصربه‌فرد پارچه‌های این معدن و لباس مذکور، پژوهش و تحقیقات در زمینه نساجی و تولید پوشاک تاریخی با نتایج جالب توجهی روبه‌رو شد. اطلاعات ارزشمندی همچون نوع و جنس الیاف پارچه، رنگرزی آن و چگونگی بافت و ایجاد تزیینات پارچه و همچنین نحوه رفو کردن و تعمیرات لباس، الگو و طراحی البسه در این دوره تاریخی و ... این‌بار نه بر روی نقوش برجسته کاخ‌ها، بلکه به شکل قابل لمس برای مطالعه و پژوهش، دنیای علاقه‌مندان به مباحث باستان‌شناسی و تاریخی را شگفت‌زده کرد.

بالاپوش مرد نمکی شماره چهار، شامل یک تونیک با آستین سه‌ربع و بلندی بالای زانو است که پارچه آن از جنس نخ پشمی ریسیده شده در کارگاه پارچه‌بافی (دار پارچه) به‌طول یکسره بافته شده است، و برای شلوار نیز از یک تکه پارچه کامل که درزهای آن در بغل به هم دوخته شده‌اند، استفاده شده است.

درعین‌حال بنا بر تحقیقات به عمل آمده تا این زمان، به احتمال زیاد این شلوار درست همانند شلوارهای مادی نقش شده در نقش‌برجسته‌های پلکان کاخ آپادانای تخت جمشید به جوراب متصل بوده است. بدین ترتیب شلوار مذکور، دارای یک الگوی بی‌نظیر است که در تاریخچه صنعت نساجی و پوشاک از نمونه‌های عالی و منحصربه‌فرد به شمار می‌رود.

این لباس یکی از زیباترین و سالم‌ترین نمونه‌های به دست آمده در کاوش‌های باستان‌شناسی جهان است که نشان از قدمت صنعت پارچه‌بافی و نساجی در ایران دارد.     

منابع: ابوالفضل عالی و توماس اشتونلر، 1394، بوخوم، باستان­شناسی معدن‌کاران نمک سید منصور سیدسجادی،1394، اداره کل میراث­فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، شهر سوخته Abolfazl Aali, Thomas Stollner, 2015, Bochum, The Archaeology of the Salt Mines

2015. M. S. Sajjadi. 2015. Cultural Heritage, Handicrafts& Tourism Organization of Sistan & Baluchistan, Shahr-i Sokhta