موانع توسعه گردشگری پزشکی در ایران

جهانی شدن خدمات سلامت شکل جدیدی از گردشگری را به نام گردشگری سلامت به وجود آورده است که در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. گردشگری پزشکی را به‌عنوان جابجایی موقتی بیماران به خارج از نظام سلامت کشور مبدأ یا محل زندگی توصیف می‌کنند. گردشگری پزشکی دسترسی به خدمات را با بالاترین کیفیت، پایین‌ترین قیمت و کمترین صف انتظار برای درمان گردشگران فراهم می‌کند. تعداد بیمارانی که با هدف دسترسی به خدمات درمانی به کشورهای دیگر مسافرت می‌کنند، سالیانه افزایش پیدا می‌کند و انتظار می‌رود که در سال‌های آینده بیشتر هم شود.

تخمین زده شده است که سالیانه ۱۴ تا ۱۶ میلیون بیمار در سراسر جهان، در خارج از مرزهای کشورشان جستجوگر خدمات پزشکی بوده‌اند. بنابراین، صنعت گردشگری پزشکی یک بخش رو‌به‌رشد در بازار جهانی است و اثرات آن فراتر از جنبه‌های اقتصادی و تجاری است. با افزایش تقاضا برای گردشگری و نقش برجسته صنعت گردشگری، کشورهای زیادی سعی کرده‌اند از این پتانسیل در راستای توسعه اقتصادی، اجتماعی و رشد زیرساخت‌ها بهره ببرند. رقابت بین کشورها، به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه در آسیا، برای جذب گردشگران سلامت تشدید شده است.

گزارش‌ها نشان می‌دهد که ارزش بازار جهانی گردشگری پزشکی در سال ۲۰۱۶ حدود ۶۱.۱ میلیارد دلار بوده و برآورد می‌شود که با نرخ رشد ترکیبی ۱۵٪، به ۱۶۵.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ برسد. کشورهای هند، سنگاپور، تایلند و فیلیپین در آسیا به مقصدهای برتر گردشگری پزشکی برای افرادی که به دنبال مراقبت‌های تخصصی پزشکی هستند، تبدیل شده‌اند. سرمایه‌گذاری در این بخش به معنای افزایش درآمد، بهبود خدمات، افزایش درآمد ارزی و درنهایت، رونق گردشگری است.

در مقایسه با سایر کشورهای منطقه، ایران پتانسیل جذابی برای توسعه گردشگری درمانی دارد. این شامل تنوع اکولوژیکی بالا و طبیعت چهارفصل، منابع طبیعی غنی و فراوان، چشمه‌های آب معدنی، هزینه پایین و مقرون‌به‌صرفه بودن خدمات سلامت، شهرت بین‌المللی پزشکان، عملکرد موفق در رویه‌های جراحی (مانند پیوند کبد و قلب) در سطح جهانی و صف انتظار پایین برای درمان است. اما با وجود این پتانسیل‌ها و توان بالقوه، ایران در شاخص گردشگری پزشکی (MTI) جزو ۳۰ کشور برتر مقصد گردشگران پزشکی در سال ۲۰۱۶ قرار نگرفته است.

هرچند در سال‌های اخیر اقداماتی برای افزایش سهم بازار صنعت گردشگری پزشکی انجام شده است، اما همچنان با موانع جدی شامل الزامات بین‌المللی و ساختاری برای مشارکت در بازار جهانی، ضعف نظام مدیریت اطلاعات ویژه گردشگری پزشکی، فقدان متخصصان ماهر در این زمینه، کمبود برنامه‌های آموزشی، مشکلات سیاسی، مدیریت، دلالی، حمل‌ونقل، فرهنگ و بازاریابی روبه‌رو است.

در طی سال‌های اخیر، مطالعات متعددی با هدف شناسایی چالش‌ها و موانع توسعه گردشگری پزشکی در ایران انجام شده است. برای مثال، ایزدی و همکاران ضعف در هماهنگی بین سازمان‌های مسئول برای گردشگری پزشکی و برنامه‌ریزی نامناسب را مطرح کرده‌اند. آموزگار و همکاران نیز تبلیغات و بازاریابی ضعیف، ضعف پوشش بیمه‌ای، ناپایداری سیاسی، ضعف نیروی انسانی متخصص، بازاریابی ناکافی، عدم رعایت استانداردهای بین‌المللی و ضعف زیرساخت‌های اطلاعاتی را به‌عنوان چالش‌های گردشگری پزشکی در ایران ذکر کرده‌اند. مومنی و همکاران نیز موانع توسعه گردشگری پزشکی در ایران را بازاریابی، مسائل بین‌المللی، فرهنگ، مشکلات دلالی، مدیریت، حمل‌ونقل و مسائل سیاسی عنوان کرده‌اند.

هرکدام از این مطالعات، با توجه به زمینه‌ها و نمونه‌های متفاوت، موانع و چالش‌های مختلفی را ذکر کرده‌اند. اما تاکنون مطالعه‌‌ای که بتواند تصویر جامعی از موانع توسعه گردشگری پزشکی در ایران ارائه دهد، انجام نشده است. لذا این مطالعه بر آن است تا با رویکرد مرور نظام‌مند، به تحلیل و سنتز موانع و چالش‌های توسعه گردشگری پزشکی در ایران بپردازد، تا ضمن ارائه تصویری جامع از این عوامل، به توسعه گردشگری پزشکی ایران با تمرکز بر رفع یا کاهش اثر این موانع و چالش‌ها کمک کند.

• یافته‌ها:

  براساس چارچوب ارائه شده، سه تم اصلی از یافته‌ها شامل عوامل زیرساختی، عوامل ‌مرتبط با دولت (فرابخشی) و عوامل مرتبط با نظام سلامت (درون بخشی) استخراج شدند.

1.عوامل زیرساختی

عوامل زیرساختی شامل چهارساب تم، زیرساخت‌های‌پایه، بازاریابی، رقابت پذیری و نظام اطلاعاتی و آمار بود.  

• زیرساخت‌های پایه:

حمل و نقل هوایی ضعیف و نداشتن خطوط هوایی بین‌المللی کافی یکی از عوامل مرتبط با زیرساخت‌های‌پایه است که در حدود نیمی از مقالات روی آن تاکید شده است. عامل بعدی نامناسب بودن هتل‌ها و امکانات اقامتی از نظر نبود هتل بیمارستان‌ها و خدمات رفاهی مطلوب گردشگران سلامت و همراهانشان می‌باشد. همچنین باید به این عوامل نقل و انتقال ضعیف بیماران از نظر ضعف سازوکارهای هدایت بیمار را نیز اضافه کرد. نامناسب بودن تسهیلات سخت افزاری از نظر توسعه نیافته بودن این تسهیلات و استاندارد نبودن قیمت خدمات گردشگری و ارائه خدمات با قیمت‌های متفاوت از سایر عوامل این قسمت می‌باشد.  

• بازاریابی:

تبلیغات نامناسب پرتکرارترین عامل در این قسمت است، که در اکثریت مقالات به آن اشاره شده است. عامل پرتکرار بعدی فرآیندهای بازاریابی نامناسب و ناکافی از نظر ضعف گردشگری پزشکی ایران در زمینه بازاریابی بین المللی می‌باشد. یکی از عوامل مهم دیگر این ساب تم ضعف برندسازی برای خدمات تشخیصی بالینی شاخص و مهم ‌می‌باشد. به‌طور کلی ایران دارای برندی در زمینه خدمات تشخیصی یا بالینی و جراحی خود نیست. فعالیت غیررسمی دلالان و واسطه‌های غیرمجاز در گردشگری پزشکی در بازارهای غیررسمی یکی دیگر از عوامل این قسمت است. ضعف در شناخت کافی بازارهای هدف و اولویت‌بندی بازارهای هدف از سایر عوامل این ساب تم می‌باشد.  

• رقابت پذیری:

توانمندی ناکافی در رقابت پذیری باتوجه به افزایش توان رقابتی رقبا و ظهور رقبای جدید، پرتکرارترین عامل این ساب تم است. سرمایه‌گذاری بین المللی در کشورهای منطقه به عنوان مثال سرمایه‌گذاری آمریکا در برخی کشورهای همسایه یکی دیگر از چالش‌های این بخش می‌باشد. عامل بعدی تقویت زیرساخت‌های گردشگری کشورهای رقیب در منطقه باتوجه به سرمایه‌گذاری گسترده در این بخش است.  

• نظام اطلاعاتی و آماری:

فقدان نظامی جهت ثبت اطلاعات و آمار بیماران خارجی باتوجه به موجود نبودن دستورالعمل مشخص در این زمینه، پرتکرارترین عامل این قسمت می‌باشد، عدم انجام رضایت سنجی از بیماران خارجی و در نتیجه فقدان پاسخگویی به گردشگران ناراضی و فالواپ ضعبف بیماران یکی دیگر از عوامل مرتبط با نظام اطلاعاتی و آماری است. ضعف زیرساخت‌های فناوری اطلاعات در مراکز ارائه خدمات در بهره‌برداری مناسب از فضای مجازی و اینترنت نیز دیگر عامل مهم ذکر شده در این قسمت می‌باشد.  

2.عوامل مرتبط با دولت (فرابخشی)

  این تم شامل پنج ساب تم اصلی مسائل سیاسی، مسائل مدیریت، مسائل اقتصادی، مسائل امنیتی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی بود و منظور از آنها عواملی است که ناشی از عملکرد ضعیف یا ناکافی دولت در راستای ارتقای گردشگری پزشکی می‌باشند.

• مسائل سیاسی و روابط بین‌المللی:

ناپایداری و عدم ثبات سیاسی کشور اصلی‌ترین عامل مرتبط با مسائل سیاسی و روابط بین المللی است. ارائه تصویر نامناسب از ایران در رسانه‌های غربی، نگرش سیاسی و امنیتی نسبت به مقوله گردشگری و به تبع آن گردشگری پزشکی، مسائل ناشی از تداخل وظایف حوزه سیاسی گردشگری و سلامت به دلیل ابهام و نبود تفاهم سر وظایف و اختیارات نهادهای متولی، محدودیت روابط خارجی ایران با سایر کشورها و نهایتا ضعف همکاری و هماهنگی ایران با سازمان‌هایی مانند WTO از دیگر موانع مهم توسعه گردشگری پزشکی ایران است.  

• مسائل مدیریتی:

عدم ثبات و پایداری مدیریتی در کلیه سطوح پر تکرارترین عامل این ساب تم می‌باشد. مشکلات نظام اداری مانند، ضعف ساختاری و ناکارآمدی نهادهای تصمیم گیرنده و بی‌ثباتی آیین نامه‌های موجود و مدیریت ضعیف عملیاتی با توجه به نبود توانایی عملیاتی اجرایی کافی و فقدان برنامه راهبردی و عملیاتی در حوزه گردشگری پزشکی از سایرچالش‌های اشاره شده در این قسمت می‌باشد.  

• مسائل اقتصادی:

پر تکرارترین مانع توسعه گردشگری پزشکی در این قسمت مشکلات اقتصادی ایجاد شده ناشی از تحریم‌های بین المللی علیه ایران است. یک عامل داخلی دیگر در این قسمت مطرح شده و آن هم محدودیت‌های اقتصادی و حمایت مالی ناکافی دولت از این بخش است که ناشی از نامشخص بودن سهم این بخش در اقتصاد کشور است.  

• مسائل امنیتی:

عوامل این قسمت شامل مسائل امنیتی و تروریستی ناشی از ناامنی منطقه خاورمیانه و قاچاق مواد مخدر به داخل کشور در قالب پوشش گردشگری پزشکی است.  

• سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی:

ضعف همکاری و هماهنگی بین بخشی برای ارتقای صنعت گردشگری پزشکی پر تکرارترین عامل این قسمت می‌باشد که در اکثریت مقالات به آن اشاره شده است. فقدان برنامه جامع و مدون برای توسعه گردشگری پزشکی از نظر نداشتن استراتژی‌های مشخص در سطوح بین المللی، ملی و منطقه‌ای، قوانین و مقررات ناکارآمد، حمایت ناکارآمد دولت از گردشگری پزشکی به عنوان مثال عدم حمایت دولت از واحدهای رسمی، از دیگر عوامل اشاره شده این ساب تم می‌باشند. ظرفیت‌سازی ناکافی از نظر فقدان تولیت مشخص گردشگری سلامت و فقدان حمایت لازم از بخش خصوصی از سوی دولت مانند انجام فرایندهای زمان بر اخذ مجوز جهت ورود به عرصه گردشگری پزشکی از سایر عوامل می‌باشد.  

۳. عوامل مرتبط با نظام سلامت (درون بخشی)

  سومین و آخرین تم شناسایی شده خود شامل سه ساب تم بیمه و تعرفه‌های پزشکی، اعتباربخشی بین المللی و کیفیت و مسائل مرتبط با منابع انسانی می‌باشد.  

• بیمه و تعرفه‌های خدمات پزشکی:

فقدان بیمه و عدم پذیرش پوشش بیمه‌ای گردشگران و ضعف بیمه مسئولیت پزشکی در صورت خطا از عوامل مرتبط با بیمه می‌باشند. ناهمگونی و استاندارد نبودن قیمت‌های خدمات ارائه شده به گردشگران پزشکی به دلیل وجود قیمت‌های نامتوازن در بیمارستان‌های کشور، یکی از پر تکرارترین عوامل این ساب تم می‌باشند، موجود نبودن قیمت خدمات در وب سایت بیمارستان جهت آگاهی گردشگران و عدم نظارت بر تعرفه‌های درمانی از طرف نهادهای نظارتی از دیگر چالش‌های این ساب تم می‌باشند.  

• اعتباربخشی بین الملی و کیفیت:

نداشتن پروانه اعتباربخشی بین المللی بیمارستان‌ها از نظر ایجاد نگرانی‌هایی برای گردشگران درخصوص کیفیت خدمات پر تکرارترین عامل این ساب تم می‌باشد،که در بیش از نیمی از مقالات عنوان شده است. ضعف کیفیت و استانداردهای مراقبت پزشکی از نظر فقدان استاندردهای جهانی در مراکز درمانی یکی دیگر از عوامل این قسمت می‌باشد. به‌روز نبودن تکنولوژی‌های تشخیصی درمانی، ضعف نظارت بر مراکز ارائه خدمات از نظر عدم طراحی نظام ارائه خدمات قابل نظارت از عوامل این قسمت می‌باشند، اشباع ظرفیت مراکز دولتی، ضعف فرآیند ارائه خدمات یکپارچه نبودن خدمات نیز از سایر عوامل مرتبط با ساب تم اعتباربخشی بین المللی و کیفیت هستند.  

• منابع انسانی:

پر تکرارترین عامل قسمت منابع انسانی تعامل نامناسب پرسنل به دلیل تفاوت‌های فرهنگی و عدم شناسایی دقیق نیازهای بیمارهای خارجی است که تقریبا در پنجاه درصد مقالات به آن اشاره شده است. ضعف در مهارت‌های زبان خارجی نیز به دلیل آشنا نبودن پرسنل به زبان‌های خارجی به وِیژه انگلیسی و عربی یکی دیگر ازچالش‌های پرتکرار این قسمت می‌باشد. ضعف مهارت تخصصی پرسنل بالینی و عدم توجه به مبحث گردشگری پزشکی در محتوای آموزشی دانشگاه‌ها از سایرعوامل این ساب تم می‌باشند.  

نتیجه گیری:

باتوجه به شناسایی سه عامل اصلی که مانع توسعه گردشگری پزشکی در ایران شده است، به نظر می‌رسد سیاست‌گذاران با اتخاذ تدابیری در زمینه مشکلات اصلی شناسایی‌شده می‌توانند موجب بهبود توسعه گردشگری در ایران شوند. پیشنهاد می‌شود در راستای عوامل زیرساختی، با بهبود و توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، خدمات و توانمندی‌های درمانی کشور را به گردشگران سلامت معرفی کنند و زمینه انجام تبلیغات گسترده را متناسب با فرهنگ محلی فراهم آورند. همچنین، با مشخص کردن و گسترش حیطه فعالیت‌های آژانس‌های گردشگری و شرکت‌های تسهیلگر، می‌توانند فعالیت دلالان در این زمینه و مشکلات ناشی از آن را کاهش دهند.

در زمینه عوامل مربوط به دولت، می‌توان به درنظر گرفتن بودجه خاص برای گردشگری سلامت، واگذاری کلیه امور مربوط به گردشگری به یک سازمان واحد جهت صدور مجوز برای شرکت‌های تسهیلگر و بیمارستان‌ها و نظارت بر کیفیت خدمات ارائه‌شده، بهبود روابط داخلی و خارجی، تدوین دستورالعمل‌های مربوط به گردشگران سلامت به‌عنوان راهنمای مراکز درمانی و بیماران، حمایت و گسترش فعالیت‌های مراکز خصوصی جهت ارائه خدمت به گردشگران سلامت و کاهش زمان انتظار در بیمارستان‌های دولتی اشاره کرد.

همچنین، در خصوص مسائل و مشکلات مربوط به بیمارستان‌ها و امور مربوط به درمان، می‌توان با بازنگری استانداردهای واحد بیماران بین‌الملل و ملزم کردن بیمارستان‌ها به گذراندن دوره‌های آموزشی در زمینه گردشگری سلامت، تدوین دستورالعمل‌هایی نظیر تعرفه خدمات درمانی، استفاده از بیمه درمان برای گردشگران سلامت و بیمه مسئولیت حرفه‌ای برای ارائه‌دهندگان خدمات و تمرکز فعالیت‌های گردشگران سلامت در تعداد معدودی از بیمارستان‌ها جهت نظارت بیشتر بر کیفیت خدمات ارائه‌شده، در راستای کاهش مشکلات موجود گام برداشت.