مدیریت ریسک در گردشگری سلامت: راهکارهای خدمات به گردشگران با نیازهای خاص

وضعیت جهانی و پتانسیل اقتصادی گردشگری دسترس‌پذیر و سلامت

صنعت گردشگری سلامت در سال‌های اخیر به یکی از پویاترین و سودآورترین بخش‌های اقتصاد جهانی تبدیل شده است. بر اساس گزارش‌های معتبر، این بازار در سال 2024 به رقمی بالغ بر 115.6 میلیارد دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2027 به بیش از 150 میلیارد دلار گسترش یابد. این صنعت شامل سفرهای درمانی، بهبود سلامت جسمی و روانی، و استفاده از منابع طبیعی درمانی مانند چشمه‌های آب گرم و گنبدهای نمکی است. گردشگران سلامت به‌طور متوسط سه برابر گردشگران عادی هزینه می‌کنند و میانگین هزینه هر سفر درمانی بین 7,475 تا 15,833 دلار متغیر است.

همزمان، گردشگری دسترس‌پذیر (Accessible Tourism) به عنوان یکی از زیرشاخه‌های کلیدی این صنعت، توجه فزاینده‌ای را به خود جلب کرده است. سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) این حوزه را «رکن اساسی» توسعه گردشگری پایدار می‌داند. بر اساس داده‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO)، حدود 15 درصد جمعیت جهان، یعنی نزدیک به یک میلیارد نفر، از نوعی معلولیت یا مشکل سلامتی رنج می‌برند که این رقم تا سال 2050 دو برابر خواهد شد. این گروه، که شامل افراد معلول جسمی، سالمندان، افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن و نیازهای روانی است، نه تنها حق دسترسی به گردشگری دارند، بلکه به‌عنوان بازاری اقتصادی قدرتمند شناخته می‌شوند. آمار نشان می‌دهد که گردشگران با نیازهای خاص به‌طور متوسط 1.9 برابر بیشتر از گردشگران عادی اقامت دارند و 200 یورو بیشتر هزینه می‌کنند. همچنین، تخمین زده می‌شود که این بازار با در نظر گرفتن خانواده و همراهان آن‌ها، به یک بازار دو میلیارد نفری دست یابد.

این داده‌ها نشان می‌دهند که گردشگری سلامت و دسترس‌پذیر دو حوزه مکمل هستند که هر دو مستلزم مدیریت دقیق ریسک، استانداردسازی خدمات، و برنامه‌ریزی یکپارچه بین‌المللی و ملی هستند. این صنعت نه تنها از نظر اقتصادی، بلکه از نظر اجتماعی و انسانی، فرصتی برای ایجاد برابری و ارزش‌افزوده بالا در اقتصاد ملی فراهم می‌کند.

چالش‌های داخلی و برون‌رفت ایران در مدیریت ریسک گردشگری سلامت

ایران با وجود پتانسیل‌های چشمگیری در حوزه گردشگری سلامت — از جمله دسترسی به چشمه‌های آب گرم، تخصص پزشکی بالا و هزینه‌های نسبتاً پایین — در عملکرد خود با چالش‌های ساختاری و عملیاتی جدی روبروست. این چالش‌ها از یک سو ناشی از ضعف مدیریتی و نهادی داخلی و از سوی دیگر ناشی از عوامل برون‌مرزی مانند تحریم‌ها، ضعف بازاریابی بین‌المللی و فقدان برند ملی در حوزه درمانی است.

بر اساس اعلام دکتر یاسر نژادی، دبیر کارگروه ملی توسعه و توانمندسازی وزارت بهداشت، درآمد سالانه ایران از گردشگری سلامت در سال 1403 کمتر از 500 میلیون دلار بوده است. این رقم در مقایسه با هدف تعیین‌شده در برنامه هفتم توسعه، یعنی 6 میلیارد دلار درآمد سالانه، نشان‌دهنده شکاف استراتژیک 5.5 میلیارد دلاری است. این فاصله بزرگ، گواهی بر ضعف در اجرای سیاست‌های توسعه‌ای و فقدان هماهنگی بین نهادهاست. همچنین، تعداد گردشگران سلامت واردشده به ایران در سال 1403، با ارقام متفاوتی بین یک تا دو میلیون نفر گزارش شده است. دکتر دیاکو عباسی، دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت وزارت میراث فرهنگی، یک میلیون گردشگر را تأیید کرده است. این تناقض در آمار، خود نشانه‌ای از ضعف سیستم جمع‌آوری داده و عدم وجود یک سامانه یکپارچه ملی است.

در سطح زیرساختی، ایران در رتبه‌بندی جهانی بسیار عقب است. بر اساس شاخص رقابت‌پذیری گردشگری جهانی (TTCI)، ایران در بخش زیرساخت‌های گردشگری در رتبه 108 قرار دارد، که بدترین وضعیت در بین کشورهای مقایسه‌شده است. این شامل ضعف در زیرساخت‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات (رتبه 79)، امنیت توریستی (رتبه 74) و خدمات بهداشتی (رتبه 92) می‌شود. این وضعیت، اعتماد گردشگران خارجی، به‌ویژه گردشگران با نیازهای خاص، را به شدت تضعیف می‌کند.

در مقابل، کشورهایی مانند ترکیه، سنگاپور و امارات متحده عربی با ایجاد شهرک‌های سلامت، بیمارستان‌های لوکس با گواهی‌های بین‌المللی (JCI)، و سیستم‌های یکپارچه جذب گردشگر، به مقاصد پیشرو جهانی تبدیل شده‌اند. ترکیه با برنامه‌ریزی هدفمند، تا سال 2028 به دنبال جذب 2 میلیون گردشگر سلامت و کسب 20 میلیارد دلار درآمد است. در مقابل، ایران نه تنها از این کشورها عقب است، بلکه از دست دادن گردشگران سلامت ایرانی و عراقی به کشورهای همسایه مانند ترکیه، نشان‌دهنده ضعف رقابت‌پذیری داخلی است. این موضوع باعث شده است که تحریم‌ها و تصویر منفی بین‌المللی، تأثیر مضاعفی بر عملکرد این صنعت داشته باشد.

نقش و اقدامات نهادهای دولتی در راستای گردشگری سلامت

نقش نهادهای دولتی در توسعه گردشگری سلامت ایران، تاکنون بیشتر در حد اعلامیه‌ها و تشکیل کمیته‌ها محدود شده است. این نهادها شامل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت امور خارجه است. هر یک از این نهادها اقداماتی را انجام داده‌اند، اما فقدان یک سیاست ملی یکپارچه و تداخل اختیارات، باعث شده است تا این تلاش‌ها نتوانند به نتیجه عملیاتی و پایدار منجر شوند.

وزارت میراث فرهنگی، به عنوان نهاد اصلی گردشگری، از طریق تشکیل کمیته گردشگری سلامت و اعلام ارقامی درباره تعداد گردشگران، سعی در تثبیت این حوزه داشته است. دکتر دیاکو عباسی، دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت این وزارتخانه، اعلام کرده است که ایران در سال 1403 میزبان حدود یک میلیون گردشگر سلامت از 160 کشور بوده است. همچنین، وزیر میراث فرهنگی، رضا صالحی امیری، از تدوین سند جامع گردشگری سلامت خبر داده و هدف جذب 2 میلیون گردشگر و کسب 6 میلیارد دلار درآمد تا سال 1405 (2026) را اعلام کرده است. این سند، اگر به درستی اجرا شود، می‌تواند چارچوبی برای هماهنگی بین نهادها فراهم کند.

وزارت بهداشت نیز نقش محوری در ارائه خدمات درمانی دارد. دکتر یاسر نژادی تأکید کرده است که 68 درصد گردشگران سلامت به دلیل کیفیت بالای خدمات پزشکی وارد ایران می‌شوند، نه صرفاً به دلیل ارزانی. این امر نشان‌دهنده مزیت رقابتی اصلی ایران است. با این حال، این نهاد با چالش‌هایی مانند کمبود بیمارستان‌های دارای گواهی بین‌المللی (JCI)، سرانه پایین پزشک و پرستار، و وجود دلالان غیررسمی در فرآیند جذب گردشگران مواجه است. این دلالان، علاوه بر ایجاد ناامنی مالی، اعتماد به سیستم درمانی ایران را تضعیف می‌کنند.

وزارت امور خارجه نیز با امضای توافقنامه‌های دوجانبه در حوزه گردشگری سلامت، مانند توافقنامه اخیر با ترکیه، سعی در تسهیل سفر گردشگران داشته است. این اقدامات، اگرچه مثبت هستند، اما نیازمند یک سیاست ملی یکپارچه و پایدار هستند تا بتوانند تأثیر عملیاتی داشته باشند. فقدان یک نهاد هماهنگ‌کننده متمرکز، تداخل در وظایف و عدم شفافیت مالی، از موانع اصلی پیشرفت این حوزه است.

مدیریت ریسک و فرصت‌های چشمگیر در گردشگری دسترس‌پذیر

گردشگری دسترس‌پذیر، با توجه به افزایش جمعیت سالمندان و افراد معلول، به یکی از مهم‌ترین زیرشاخه‌های گردشگری سلامت تبدیل شده است. این حوزه شامل گردشگران معلول جسمی، نابینایان، افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن و سالمندان است که نیاز به خدمات ویژه در حمل‌ونقل، اقامت و دسترسی به مراکز درمانی دارند. سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) این حوزه را فرصتی اقتصادی و اجتماعی می‌داند و تأکید دارد که دسترسی به گردشگری یک حق انسانی است.

در ایران، این حوزه تاکنون به‌صورت ناهمگان و بدون برنامه‌ریزی ملی توسعه یافته است. سعید ضروری، کارآفرین اجتماعی و مؤسس گروه ماجراجویان دارای معلولیت، از چالش‌های جدی در دسترسی به فرودگاه‌ها، اتوبوس‌ها، هتل‌ها و مراکز فرهنگی انتقاد کرده است. وی اشاره می‌کند که تنها تعداد محدودی از هتل‌های پنج‌ستاره مناسب‌سازی شده‌اند و اکثر اقامتگاه‌ها و وسایل نقلیه عمومی برای افراد ویلچرنشین غیرقابل دسترس هستند. این وضعیت نه تنها از نظر اخلاقی قابل قبول نیست، بلکه از نظر اقتصادی نیز زیان‌بار است.

با این حال، راهکارهای مدیریت ریسک در این حوزه، می‌توانند به فرصتی تبدیل شوند. مناسب‌سازی اقامتگاه‌ها و مراکز گردشگری با هزینه‌های نسبتاً کم، می‌تواند بازار جدیدی را باز کند. برای مثال، مراکز بوم‌گردی و اقامتگاه‌های محلی با مناسب‌سازی کوچک، می‌توانند گردشگران معلول و خانواده‌هایشان را جذب کنند. این گروه‌ها اقامت‌های طولانی‌تری دارند و تمایل به هزینه بیشتری برای دسترسی به خدمات کیفیت‌مند دارند. این موضوع، بازده اقتصادی بالایی برای بخش خصوصی دارد.

کشورهایی مانند ژاپن، استرالیا و اسپانیا با اجرای اصول طراحی جهانی (Universal Design)، موفق به ایجاد محیط‌های کاملاً دسترس‌پذیر شده‌اند. ایستگاه‌های قطار ژاپن، پارک‌های ملی استرالیا و موزه‌های اسپانیا نمونه‌هایی از دسترسی کامل به فضاهای عمومی هستند. این کشورها نشان داده‌اند که دسترسی نباید یک برنامه جزیره‌ای باشد، بلکه باید در تمامی لایه‌های گردشگری — از حمل‌ونقل تا اقامت و فعالیت‌های فرهنگی — اجرا شود. این رویکرد، هم امنیت گردشگران را افزایش می‌دهد و هم رضایت آن‌ها را تضمین می‌کند.

مقایسه رقابتی و درس‌های یادشده از کشورهای پیشرو در گردشگری سلامت

مقایسه ایران با کشورهای پیشرو در گردشگری سلامت، تصویری شفاف و چالش‌برانگیز از وضعیت داخلی ارائه می‌دهد. ترکیه، سنگاپور، امارات و مالزی با استراتژی‌های متفاوت اما مؤثر، به مقاصد جهانی در این حوزه تبدیل شده‌اند.ترکیه با ایجاد شرکت دولتی «USHAŞ» و پلتفرم جامع «Heal in Türkiye»، یک سیستم یکپارچه برای جذب گردشگران ساخته است. این کشور تا سال 2028 به دنبال جذب 2 میلیون گردشگر سلامت و کسب 20 میلیارد دلار درآمد است. ترکیه در سال 2024 با 3 میلیارد دلار درآمد، در رتبه دوم جهان قرار دارد. همچنین، داشتن 48 بیمارستان دارای گواهی JCI، اعتماد گردشگران را به سیستم درمانی این کشور افزایش داده است. این در حالی است که ایران هیچ بیمارستانی با این گواهی ندارد.

سنگاپور با افتتاح «شهرک سلامت نونا» و سرمایه‌گذاری‌های هنگفت در بیمارستان‌های لوکس، به مقصدی برای گردشگران ثروتمند تبدیل شده است. این کشور با ارائه خدمات با کیفیت بالا و هزینه‌های 25 تا 40 درصد کمتر از ایالات متحده، سالانه بیش از 500 هزار گردشگر سلامت را جذب می‌کند. امارات نیز با 38 بیمارستان دارای گواهی JCI، به یک مرکز درمانی لوکس تبدیل شده است. مالزی نیز با تمرکز بر خدمات با کیفیت و هزینه پایین، صنعت گردشگری سلامت را به دومین صنعت درآمدزای خود تبدیل کرده است.

در مقابل، ایران در رتبه 46 جهانی (بر اساس ارزیابی 1404) قرار دارد و درآمد آن از این حوزه کمتر از 500 میلیون دلار است. زیرساخت‌های گردشگری، امنیت، فناوری و بهداشت ایران در رتبه‌های پایین جهانی قرار دارند. این وضعیت، رقابت‌پذیری ایران را در برابر کشورهای منطقه به شدت کاهش داده است. درس‌های اصلی از این کشورها شامل ایجاد نهادهای متمرکز، استانداردسازی بین‌المللی، سرمایه‌گذاری دولتی، و بازاریابی یکپارچه است. ایران بدون تقلید از این مدل‌ها، نمی‌تواند به مقصدی رقابت‌پذیر تبدیل شود.

راهکارهای استراتژیک برای توسعه گردشگری سلامت با دقت به نیازهای گردشگران با معلولیت

برای بازیابی جایگاه ایران در گردشگری سلامت و دسترس‌پذیر، نیاز به یک برنامه استراتژیک، چندساله و یکپارچه است. این راهکارها باید بر پایه تقویت نهادها، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، و ایجاد فرهنگ دسترس‌پذیری استوار باشد.اولین راهکار، ایجاد یک نهاد ملی مستقل و متمرکز برای گردشگری سلامت است. این نهاد باید متشکل از نمایندگان وزارت بهداشت، میراث فرهنگی، امور خارجه و بخش خصوصی باشد و اختیارات کافی برای هماهنگی و اجرای سیاست‌ها داشته باشد. این نهاد می‌تواند مانند «USHAŞ» ترکیه، نقش یکپارچه‌ساز و بازاریابی را بر عهده بگیرد.

راهکار دوم، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دسترس‌پذیر است. این شامل مناسب‌سازی فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی، هتل‌ها، و مراکز فرهنگی است. ایجاد «هتل‌بیمارستان» با امکانات پزشکی اولیه، سیستم‌های اورژانس هوایی و زمینی اختصاصی، و اپلیکیشن‌های هوشمند برای رزرو خدمات، از اقدامات کلیدی است. همچنین، ایجاد یک سیستم بیمه درمانی بین‌المللی اختیاری برای گردشگران، امنیت مالی آن‌ها را تضمین می‌کند.

راهکار سوم، تقویت بخش خصوصی است. با ارائه تسهیلات مالی، معافیت‌های مالیاتی و ساده‌سازی مقررات، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی باید ترغیب شوند تا در این حوزه فعالیت کنند. همچنین، حمایت از شرکت‌های تخصصی گردشگری دسترس‌پذیر و آموزش کادر گردشگری و پزشکی در تعامل با گردشگران با نیازهای خاص ضروری است.

راهکار چهارم، دنبال کردن استانداردهای بین‌المللی و ایجاد برند ملی است. ایران باید به دنبال کسب گواهی‌های JCI و ISQua باشد. این گواهی‌ها اعتماد گردشگران را جلب می‌کنند. ایجاد برند «سلامت ایران» بر پایه کیفیت، هزینه مناسب و تجربه فرهنگی غنی، می‌تواند از تحریم‌ها فراتر رود.

در نهایت، تغییر فرهنگی لازم است. باید به این باور برسیم که گردشگری دسترس‌پذیر نه یک هزینه، بلکه یک فرصت اقتصادی و اجتماعی است. این تغییر از طریق آموزش، رسانه و طراحی شهری ممکن است. ادغام گردشگری سلامت و دسترس‌پذیر، نه تنها به بهبود اقتصاد می‌انجامد، بلکه به ایجاد یک جامعه مساوات‌طلب و انسانی نیز کمک می‌کند.

گزارش تهیه‌شده توسط مجله سفرنویسان.