دیپلماسی گردشگری: نقش، اهمیت و فرصت‌های توسعه در ایران

دیپلماسی گردشگری دکتر جواد شَعرباف  عضو هیات علمی و مدیر آموزش های آزاد دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران   یکی از مهمترین حوزه های سیاست خارجی هر کشور، تنظیم روابط با دیگر کشورها در دو سطح رسمی و غیر رسمی است. بخش سیاست گذاری و اجرای رسمی آن به طور معمول در حیطه اختیارات دستگاه سیاست خارجی و نهادهای بالادستی است. در این حوزه حکومت با توجه به اختیارات و لحاظ شرایط و ضوابط مختلف و در نظر گرفتن وجوه متفاوت تعامل با دیگر واحدهای سیاسی و محیط پیرامونی امنیتی، سطح و عمق روابط رسمی را ترسیم می کند. با توجه به ترسیم نقشه راه تعامل با کشورهای مختلف، هر یک از حوزه های متفاوت سیاسی، فرهنگی، تجاری، حقوقی، دفاعی و ... موظفند در همان راستا و با هدف تامین منویات سیاستگزار، از طرق مختلف اما رسمی و قانونی به آن اهداف جامه عمل بپوشند. 

در کنار و همپا و همسوی سیاست های رسمی نظام، بخش غیردولتی و غیر حاکمیتی نیز وجود دارد که رفتار و اقداماتش تابع و تحت امر دستگاه سیاستگزار نیست اما می کوشد برای تامین همان اهداف و اصول، از مسیری دیگر که شرایط و ضوابط سفت و سخت و آمرانه ای بر آن حاکم نیست، در راستای تامین منافع ملی اقدام کند. این بخش در حقیقت مهمترین رکن دیپلماسی غیر رسمی و اصطلاحا در حوزه دیپلماسی عمومی می گنجد و از این رو همه آحاد و شهروندان یک نظام سیاسی می توانند به قدر وسع و توان و انرژی و اراده خویش، در این راستا عمل کنند. این گونه فعالیت های بازرگانان، تجار، ادبا، انجمن های علمی، دانشگاهیان، ورزشکاران، سلبریتی ها و سایر فعالان عرصه های اجتماعی، در حقیقت عرصه کاربست دیپلماسی عمومی است که وجوه و جلوه های مختلف و طول و عمق و عرض و ارتفاع متفاوتی را در بر می گیرد. 

یکی از بهترین نمادهای این بخش که نقشی اساسی در تامین منافع ملی دارد را می توان کاربست دیپلماسی در حوزه گردشگری دانست. به عبارت بهتر گردشگری و زیر بخش های آن نظیر گردشگری سلامت، گردشگری درمانی، گردشگری زیارتی، گردشگری محیط زیست، گردشگری ورزشی و نظایر آن در صورت برنامه ریزی دقیق و محاسبه شده، به خوبی می تواند در خدمت اهداف و منافع ملی درآید و نقش قابل توجه و موثری در تامین زنجیره منافع ملی در کشور ایفا کند. این زنجیره با توجه به ارزش افزوده ای که نظام سلامت کشور از آن برخوردار است، قدرت رقابت ایران را در قیاس با کشورهای دیگر منطقه افزون می سازد. دیپلماسی در حقیقت هنر تنظیم روابط بین‌الملل و علم بکارگیری فنون و اصول مذاکره توسط بازیگران دولتی است و در نهایت منجر به حفظ حداکثری منافع ملی و ارتقا و پیشرفت دوجانبه می‌شود.

 دیپلماسی نوعی همکاری مسالمت‌آمیز میان کشورها برای تامین امنیت، منافع سرزمینی و آزادی سیاسی است. از عوامل مشترک زمینه‌ساز روابط دیپلماتیک بین کشورهای جهان، نزدیکی جغرافیایی، تشابه فرهنگی، مذهب، نظام سیاسی و پیشینه تاریخی است. یک کشور از طریق دیپلماسی می‌تواند از خودش تصویری بسازد تا ارزش چانه‌زنی دولت خود را توسعه دهد. کنجکاوی عموم مردم و علاقه به یادگیری و دانستن فرهنگ دیگر نقاط جهان، دیپلماسی گردشگری در سیاست خارجی و روابط سیاسی میان کشورها را دارای اهمیت ساخته است. پرواضح است که گردشگری سطح تعاملات فرهنگی را افزایش داده و عموم مردم را علی رغم وجوه اختلافات زبانی، نژآدی، قومی، دینی، جغرافیایی و ... به یکدیگر نزدیک‌تر می‌کند. گردشگری امنیت ملی و منافع اقتصادی کشور را تقویت می‌کند و یکی از ابزارهای مهم دیپلماسی در تنظیم روابط خارجی است.

نقش ویژه دولت در دیپلماسی گردشگری

هر دولتی، با تکیه بر جایگاه قدرت سیاسی خویش، با توجه به مناسبات دو یا چندسویه با سایر حکومت‌ها، باید علاوه ‌بر کاربست دیپلماسی عمومی، زمینه را برای تعاملات غیردولتی فراهم آورد و در همین راستا تسهیلاتی را برای گردشگران بین‌المللی مهیا سازد. در توسعه گردشگری مؤلفه‌های متعددی نظیر توجه به زیرساخت های صنعت گردشگری، گسترش و تعمیق روابط با دیگر واحدهای سیاسی، تامین امنیت و آرامش و تضمین سلامت و رضایت گردشگر را مورد توجه قرار داد. توسعه و تعمیق این روابط به صورت رسمی و زیرساختی بر عهده تشکیلات دیپلماسی کشور، یعنی وزارت امور خارجه است تا با بهره‌گیری از توانایی‌های بالقوۀ کشور و مزیت‌های آن توجه ویژه‌ای به دیپلماسی گردشگری داشته باشد. گردشگری با استفاده از منابع طبیعی و پتانسیل‌های کشور به یکی از استراتژی‌های اصلی دولت در کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است. دولت از دیپلماسی برای ارتقا گردشگری بهره می‌گیرد و در واقع این دولت است که در ایجاد مقررات مختلف و برنامه‌ریزی استراتژیک در گردشگری نقش اساسی دارد. صنعت گردشگری یکی از سریع‌ترین و بزرگترین صنایع رو به رشد جهان است. مزیت‌های آن در تمام ابعاد می‌تواند روابط سیاسی را مستحکم‌تر کرده و به رونق اقتصادی کمک کند. دیپلماسی گردشگری از دیرباز یکی از بخش‌های دیپلماسی فرهنگی بوده ولی در قرن اخیر توجه ویژه و خاصی را به خود جلب کرده است.

اهمیت و جایگاه دیپلماسی گردشگری در کشور

جمهوری اسلامی ایران، با داشتن جاذبه‌های فراوان، می‌تواند در صنعت گردشگری به رتبه‌ بالایی در سطح جهان دست یابد. از آنجا که هر گردشگر یک دیپلمات بالقوه محسوب می‌شود، دستگاه دیپلماسی ایران در همکاری با سایر دستگاه‌های دست‌اندرکار گردشگری با به خدمت گرفتن سیاست خارجی فعال و گسترش و تعمیق روابط با دیگر واحدهای سیاسی می‌تواند در راه نیل به اهداف دیپلماسی گردشگری گام‌های اساسی بردارد. . از جمله مزیت‌های توجه به دیپلماسی گردشگری در کشور ایران، مواردی است که در ذیل به آنها اشاره می‌شود.  

• تفاهم و درک متقابل ملت‌ها و افزایش تعاملات فرهنگی.

• تقویت صلح و گفتگوی تمدن‌ها، نزدیکی ملت‌ها و در نهایت دولت‌ها به یکدیگر.

• تقویت دیپلماسی عمومی از طریق گردشگری و ایجاد ایران امن برای گردشگران.

• بهبود تجارت در سطح بین‌المللی و افزایش جذب منابع و سرمایه‌گذاری خارجی.

• گسترش بازارهای صادراتی برای ورود صنایع دستی ایران به بازار جهانی. 

• اشتغال‌زایی، فقرزدایی، و رشد تولید ناخالص داخلی.

• حفظ و بهبود محیط زیست و میراث فرهنگی.

• توسعه زیرساخت‌ها و فناوری پیشرفته در حوزه گردشگری

  در جهت نیل به اهداف و منافع کشور در این حوزه، ضروری است دستگاه دیپلماسی کشور از هنر، علم و مهارت برداشتن گام‌های اولیه در تعامل با دنیا برای همکاری‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی برخوردار باشد و با بهره‌گیری از منابع قدرت نرم، جذب گردشگر خارجی را در کشور تسهیل کند.

نقش دانشگاه در توسعه و تعلیم دیپلماسی و برگزاری دوره‌ها

با توجه به جایگاه استراتژی دیپلماسی گردشگری در مقطع کنونی در کشور ایران، ایجاد دوره‌های آموزشی در دانشکده‌‎های فعال در حوزه دیپلماسی و روابط خارجی و همکاری سازمان‌های فعال در حوزه گردشگری و ارتباطات سیاسی و وزارت امور خارجه برای پیشبرد اهداف آموزشی ضروری است. دانشکده مطالعات جهان در راستای عمل به وظایف آموزشی و انجام مسئولیت‌های اجتماعی و ایفای نقش اصلی در توسعه ارتباطات بین‌المللی دانشگاه، در این زمینه گام‌های بلندی برداشته است. دانشکده با برگزاری دوره‌های آموزشی دیپلماسی¬محور و با هدف توسعه و ترویج مفهوم دیپلماسی و کاربردی کردن این مفهوم در حوزه¬های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بین‌المللی می‌کوشد در ترویج تعاملات مدنی و همکاری‌های دولتی_غیردولتی نقش موثری ایفا کند. برگزاری دوره‌های مختلف تحت عنوان «دیپلماسی مضاف»، و راه اندازی مدرسه تابستانی دیپلماسی با تمرکز بر موضوع مهم گردشگری (سلامت، فرهنگی، زیارتی) نخستین گام بلند دانشکده در این حوزه است. با توجه به سپری شدن دوران همه گیری کرونا و شروع مجدد سفرها و نقش عمده گردشگری سلامت محور، این دانشکده می تواند به عنوان پلی ارتباطی میان دو حوزه نظر و عمل و تلفیقی از تجربه عینی حوزه گردشگری و نظام فکری دانشگاهی در راستای توسعه تعاملات بین‌المللی دانشگاهی نقش موثری در این زمینه ایفا کند.

منابع:

1. افضلی, ر., احمدی, س., واثق, م., & جهانیان, م. (1393). دیپلماسی گردشگری و تاثیر آن بر همکاری و همگرایی میان کشورهای منطقه خلیج فارس. جغرافیا, 12(43).
2. احتشامی هوجقان, م., & ذکی, ی. (1393). دیپلماسی گردشکری و نقش آن در توسعه گردشگری ایران. اولین همایش بین المللی علمی راهبردی توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران، چالش ها و چشم اندازها.
3. رضایی, ن. (1393). تجلیل جایگاه دیپلماسی عمومی در گردشگری ایران. ژئوپلیتیک, 2(34).
4. قوام, س. (1384). از دیپلماسی مدرن به دیپلماسی رسانه‌ای. پژوهش حقوق عمومی, 7, 7-18.
5. مجتهد زاده, پ., عزتی, ع., & مرتضایی, ش. (2019). دیپلماسی گردشگری و رونق گردشگری در منطقه مکران: مطالعه موردی روابط ایران با همسایگان شرقی. فصلنامه جغرافیا ( برنامه ریزی منطقه ای), 9(3),