حریم بافت کهن گرگان دست‌نخورده باقی می‌ماند

بر اساس گزارش‌های منتشر شده، هسته تاریخی گرگان که با نام قدیمی استرآباد نیز شناخته می‌شود، در سال ۱۳۱۰ به عنوان نخستین محدوده تاریخی ایران در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این ناحیه با مساحتی حدود ۱۵۷ هکتار، یکی از وسیع‌ترین و در عین حال دست‌نخورده‌ترین مناطق تاریخی شهری در کشور محسوب می‌شود که پس از یزد، جایگاه ممتازی در میان نواحی تاریخی ایران دارد. وجود ۴۵ هکتار هسته مرکزی فعال، مراکز محله‌ای، سازه‌های مذهبی، عمارت‌های قدیمی، بازار سنتی، گذرهای ویژه و مهم‌تر از همه، جریان مستمر زندگی روزمره، به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان گلستان سبب شده این ناحیه نه تنها به عنوان یک یادگار معماری، بلکه به عنوان یک میراث اجتماعی زنده در میان مناطق تاریخی کشور مطرح باشد.

فریدون فعالی،مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان که پیش از این مسئولیت‌های مشابهی در استان‌های فارس و کرمان را بر عهده داشته، اکنون هدایت امور میراث فرهنگی این استان را در دست دارد. وی بر این باور است که هدف اصلی، حفظ هویت تاریخی منطقه، تداوم حیات اجتماعی و فراهم آوردن زمینه مناسب برای مشارکت شهروندان و سرمایه‌گذاران در احیای هسته تاریخی گرگان است؛ محدوده‌ای که نمونه‌ای کمنظیر در میان نواحی تاریخی کشور به شمار می‌آید.

متن کامل این گفت‌وگو در ادامه آمده است.

ویژگی‌های منحصر به فرد هسته تاریخی گرگان چیست؟

هسته تاریخی استرآباد یا گرگان در سال ۱۳۱۰ به عنوان نخستین ناحیه تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شد. از نظر قدمت ثبت، ما نخستین هسته تاریخی کشور هستیم، اما پس از یزد، دومین ناحیه تاریخی باارزش ایران در شهر گرگان واقع شده که ۱۵۷ هکتار وسعت دارد. این محدوده بسیار ارزشمند است و ۴۵ هکتار از آن را هسته مرکزی تشکیل می‌دهد.

این هسته مرکزی دارای هفت مرکز محله است که در قالب این مراکز، رویدادهای مهمی در طول سال برگزار می‌شود و برنامه‌های گوناگون فرهنگی و هنری اجرا می‌گردد. همچنین بسیاری از تکایا در این مراکز محلی قرار دارند.

به نظر من تمامی اجزای لازم برای یک ناحیه تاریخی در این مجموعه وجود دارد؛ از بازار نعلبندان گرفته تا مسجد جامع گرگان، حمام قاضی و پس از آن به عمارت‌های بسیار ارزشمند تاریخی می‌رسیم؛ از جمله خانه باقری‌ها، خانه تقوی‌ها، خانه شیرنگی‌ها و شمار زیادی از خانه‌های تاریخی باارزش. سپس به امامزاده نور می‌رسیم و با عبور از آن، مراکز محله قرار گرفته‌اند.

بسیاری از این گذرها به دلیل اعتمادی که ساکنان به این ناحیه بسیار ارزشمند داشته‌اند، هنوز محل سکونت هستند و زندگی در آن‌ها جریان دارد. ما می‌توانیم از این مجموعه به عنوان یک محور فرهنگ و هنر یاد کنیم. پس از آن به مصلی می‌رسیم، همچنین به زورخانه‌ای که در این مجموعه بسیار زیبا قرار گرفته و در نهایت به باغ‌مزار لطفی می‌رسیم. یعنی همه اجزای یک ناحیه تاریخی موجود است و مهم‌تر از همه، در این محدوده زندگی جریان دارد.

یکی از ارکان ارزشمند هسته تاریخی گرگان، مردم هستند که هویت این ناحیه را به نظر من حفظ کرده‌اند و من با اطمینان می‌گویم مشابه آن را در هیچ نقطه دیگری از کشور ندیده‌ام.

ساختار و معماری این ناحیه مربوط به چه دوره‌ای است؟

ساختار و هویت معماری این محدوده برگرفته از سبک قاجار در شمال ایران است. ما ساختمان‌های بسیار زیبایی داریم که هم سقف، هم شیروانی و هم در و پنجره‌های آن‌ها از چوب ساخته شده و این ساختار و ماهیت معماری بسیار ارزشمند است. این معماری برگرفته از سبک قاجار در شمال کشور است و کاملاً برون‌گرا می‌باشد. مشابه این ناحیه تاریخی در استان‌های شرقی کشور دیده نمی‌شود و به همین دلیل بی‌نظیر است و این قابلیت را دارد که به عنوان یک اثر ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی مورد توجه قرار گیرد.

مهم‌ترین شاخصه‌های هسته تاریخی گرگان و روند نوسازی و احیای آن در دوره جدید چگونه است؟

هسته تاریخی گرگان یکی از مراکزی است که سرمایه‌گذاران با توجه به اقداماتی که در آن صورت گرفته، تمایل به سرمایه‌گذاری در آن دارند و ارزش افزوده پیدا کرده است. این ارزش افزوده‌ای که برای هسته تاریخی گرگان به وجود آمده، بسیار مهم است. در گذرهایی که به آن‌ها کوچه‌های آشتی‌کنان گفته می‌شود یا خانه‌هایی که در انتهای کوچه‌ها قرار دارند، ساختار امنیتی خاصی در گذشته برای مردم و بناها ایجاد کرده بود؛ یعنی کسی نمی‌توانست با اسب به دلیل محدودیتی که برای دور زدن وجود داشت، هجمه‌ای به این خانه‌های تاریخی وارد کند و وارد این عمارت‌ها شود. این ساختار هنوز در ناحیه تاریخی باقی مانده و حتی مرمت و احیا شده است. یعنی شما طولانی‌ترین کوچه بن‌بست شمال کشور را در هسته تاریخی گرگان می‌توانید مشاهده کنید؛ به دلیل شرایط امنیتی که در این محدوده وجود داشته است.

نمونه این ناحیه با توجه به ویژگی‌هایی که دارد، مراکز محله‌ای که در آن شکل گرفته و بناهای دیگری که در کنار آن قرار دارند، از جمله کاخ‌موزه گرگان، کاخ آقامحمدخانی و تپه قلعه خندان، مجموعه‌ای کمنظیر را پدید آورده است.

با توجه به کاربری مناسبی که به بناها داده شده، اکنون کاخ‌موزه گرگان یکی از کاخ‌ها و موزه‌های بسیار ارزشمند قابل بازدید است. درباره کاخ آقامحمدخان نیز برنامه‌ریزی شده تا با مشارکت نهادهایی که این بنا اکنون در اختیار آن‌هاست، به عنوان یک مرکز آموزشی-درمانی مورد استفاده قرار گیرد که رویدادی بی‌نظیر در شمال کشور است.

با وجود ارزش بالای هسته تاریخی گرگان، برخی مراکز مذهبی اقدام به ساخت‌وسازهای ناهماهنگ در هسته مرکزی این محدوده کرده‌اند. برای این موضوع چه اقداماتی انجام داده‌اید؟

جلوی این اقدامات گرفته شده و ساخت‌وسازهای ناهماهنگ متوقف شده است. اکنون به شدت درباره ساخت‌وسازهای ناهمگون با ناحیه تاریخی سختگیری می‌شود. چون هسته تاریخی گرگان خط قرمز ماست. مردم نیز پای کار این موضوع هستند و به یاری ما آمده‌اند. بسته‌های حمایتی نیز برای هسته تاریخی گرگان در نظر گرفته‌ایم و هر فردی با هر سرمایه‌ای که بخواهد در این محدوده سرمایه‌گذاری کند و بناها را احیا نماید، شهرداری گرگان کاملاً مشارکت می‌کند و پروانه رایگان برای آن‌ها صادر می‌شود. ارائه تسهیلات نیز در اولویت اداره میراث فرهنگی استان گلستان قرار دارد.

در سایر طرح‌ها در سطح کشور باید آن پروژه حداقل ۷۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته باشد تا بتواند تسهیلات دریافت کند، اما در هسته تاریخی گرگان با ۳۰ درصد پیشرفت فیزیکی هم تسهیلات داده می‌شود. علاوه بر این، اگر یک سرمایه‌گذار در محور ناهارخوران داشته باشیم که محور طبیعت‌گردی و گردشگری استان است و هم‌زمان یک سرمایه‌گذار هم در هسته تاریخی گرگان داشته باشیم و منابع محدود باشد، منابع را به سرمایه‌گذار ناحیه تاریخی ارجاع می‌دهیم.

بسته‌های تشویقی برای حمایت از سرمایه‌گذار نیز وجود دارد و این شرایط، ارزش افزوده‌ای که برای بناها ایجاد می‌شود را افزایش می‌دهد. در حال حاضر ساکنان ناحیه تاریخی نیز نسبت به رویدادهایی که در هسته تاریخی گرگان رخ داده راضی هستند هرچند محدودیت‌هایی هم برای آن‌ها ایجاد شده است.

این محدودیت‌ها بیشتر در چه زمینه‌ای است؟

تردد و ورود خودرو به هسته تاریخی گرگان بسیار دشوار شده است که البته شهرداری باید تمهیداتی در این زمینه بیندیشد و پارکینگ‌هایی در اطراف ناحیه تاریخی ایجاد کند تا خودرو وارد محدوده نشود. اما کسی که خانه‌اش در این ناحیه است باید خدمات متناسب دریافت کند؛ در غیر این صورت مشارکت و همکاری صورت نمی‌گیرد. وقتی اجازه ورود خودرو به هسته تاریخی گرگان داده نمی‌شود باید امکان استفاده از خودروهای برقی برای ساکنان فراهم شود. چون نمی‌شود اجازه ورود خودرو به محدوده نداد و نیاز مردم را تأمین نکرد و انتظار همراهی مردم را هم داشت.

میراث فرهنگی یک سازمان فرابخشی است؛ من می‌توانم به این ناحیه هویت بدهم، آن را حفظ کنم، به مرمت و سرمایه‌گذاری کمک کنم، اما سایر نهادها نیز باید کنار ما قرار بگیرند. در حوزه زیرساخت‌ها هم دستگاه‌های خدمات‌رسان باید در قالب طرح‌های تأسیساتی عمل کنند؛ یعنی تأسیسات در کانال‌های تعبیه شده اجرا شود تا کابل‌های برق رها نباشند و لوله‌های آتش‌نشانی هم در همین کانال‌ها قرار بگیرند. چون اگر اتفاقی بیفتد در گذرهای تنگ هسته تاریخی گرگان نمی‌توان خدمات آتش‌نشانی ارائه داد.

با شهردار گرگان نیز صحبت شده و هماهنگی‌ها انجام شده است. مدیریت شهری گرگان نیز پای کار است و این اقدامات در حال انجام است. بنابراین اگر امروز زیبایی و بالندگی در هسته تاریخی گرگان مشاهده می‌شود، حاصل زحمات همه دست‌اندرکاران از جمله میراث‌فرهنگی، شهرداری، مدیریت استان و مهم‌تر از همه مردم و ساکنان ناحیه تاریخی گرگان است.

درباره حریم ۱۵۷ هکتاری هسته تاریخی گرگان و بحث بازنگری در آن چه نظری دارید؟

هسته تاریخی گرگان ۴۵ هکتار هسته مرکزی دارد و گاهی موضوع بازنگری یا کاهش حریم مطرح می‌شود. در حالی که حریم ۱۵۷ هکتاری هسته تاریخی گرگان خط قرمز ماست و حریم این ناحیه تاریخی را کم یا زیاد نمی‌کنیم. اما می‌توانیم با تعدیل ضوابط و حفظ حقوق شهروندی و اصول میراث‌فرهنگی تمهیداتی اندیشید که هسته تاریخی گرگان حفظ شود و به آن آسیبی وارد نشود. در یک مقطع، طرح جامع گفته است که مثلاً در این محدوده می‌توان ارتفاع داد. بعد مشاور دیگری ارتفاع دیگری پیشنهاد می‌کند. مثلاً اکنون بنایی داریم که اگر طبق ضابطه طرح تفصیلی مجوز ساخت به آن داده شود، وسط دو ساختمان ۸ طبقه، یک ساختمان ۴ طبقه قرار می‌گیرد. در این موارد، در قالب کمیته فنی نظرات مشورتی گرفته می‌شود تا شرایط بدون دخالت و بدون سوءاستفاده فراهم شود و مردم در ناحیه تاریخی احساس امنیت کنند.

در صورت تخریب بناهای ثبت ملی شده در هسته تاریخی گرگان چه اقدامی انجام خواهد شد؟

ببینید اگر بنای واجد ارزش و ثبت شده باشد، باید عیناً احیا شود و حق دخالت در آن وجود ندارد. درباره بناهای نیازمند مرمت نیز ابتدا طرح مرمتی بنا تهیه و در شورای فنی تأیید می‌شود و بنا برای مرمت آماده می‌شود. باید تأکید کرد تا مردم بدانند اگر بنای ثبت ملی شده حتی اگر در حوادث طبیعی مانند زلزله یا سیل تخریب شود، این بنا باید دوباره باززنده‌سازی شود و از فهرست آثار ملی خارج نمی‌شود که زلزله بم نمونه بارز این موضوع است. علاوه بر این، هسته تاریخی گرگان نخستین ناحیه ثبت ملی شده کشور است و ما در حال دنبال کردن پرونده ثبت جهانی آن هستیم و پیگیری‌ها برای تدوین و ارسال این پرونده در حال انجام است.

آیا اعتراضی از سوی مردم نسبت به شرایط ایجاد شده در هسته تاریخی گرگان و سخت‌گیری‌های قانونی درباره این ناحیه ارزشمند وجود داشته است؟

اعتراض به آن شکل نداشته‌ایم. اما مردم هم حق دارند. بر اساس قوانین میراث فرهنگی برای مردم محدودیت ایجاد شده است و خواسته‌های مردم نیز متفاوت است. اما وقتی می‌بینند ارزش افزوده برای ملک آن‌ها ایجاد شده است خوشحال هستند. با این حال وقتی تعداد هتل‌ها و بوتیک هتل‌ها و رستوران‌ها در هسته تاریخی گرگان افزایش یابد طبیعی است که ممکن است ساکنان احساس ناامنی کنند و درخواست آرامش در ناحیه تاریخی را داشته باشند. به همین دلیل کسانی که وارد این محدوده می‌شوند باید به خواسته‌های ساکنان احترام بگذارند. چون اگر احترام متقابل شکل نگیرد آن وقت کار در هسته تاریخی گرگان دشوار می‌شود. اگر آرامش کسانی که سال‌ها در ناحیه تاریخی این شهر زندگی کرده‌اند حفظ نشود دستاوردهای قابل ملاحظه‌ای برای این محدوده تاریخی نخواهیم داشت. بنابراین ارتباط و احترام و همکاری با مردم باید متناسب با نیازها شکل بگیرد.