گذار به اقتصاد تجربه: واکاوی درآمدهای پنهان در جشنواره‌های انار و زعفران

چکیده مدیریتی

در دوران گذار اقتصاد جهانی از پارادایم «خدمات» به پارادایم «اقتصاد تجربه» (Experience Economy)، نواحی روستایی ایران با تکیه بر مزیت‌های مطلق در تولید محصولات استراتژیک کشاورزی نظیر زعفران و انار، در حال تجربه یک رنسانس اقتصادی هستند. تمرکز اصلی بر واکاوی «اقتصاد پنهان» یا بخش غیررسمی درآمدهای حاصل از جشنواره‌های انار (با مطالعه موردی ساوه و پاوه) و جشنواره‌های زعفران (با مطالعه موردی تربت حیدریه و قائنات) است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه آمارهای رسمی صرفاً بر حجم صادرات و تولید فیزیکی محصول تمرکز دارند، اما بخش قابل‌توجهی از گردش مالی در قالب تراکنش‌های ثبت‌نشده، اجاره‌های کوتاه‌مدت، حمل‌ونقل محلی و فروش مستقیم بدون واسطه در بافت مویرگی روستاها جریان دارد که نقشی حیاتی در تاب‌آوری معیشتی جوامع محلی ایفا می‌کند. این گزارش با بهره‌گیری از داده‌های آماری، مدل‌های نظری اقتصاد گردشگری و شواهد میدانی، نقشه‌ی راهی برای گذار از «خام‌فروشی» به «فروش تجربه» ارائه می‌دهد.

فصل اول: مبانی نظری و چارچوب مفهومی اقتصاد جشنواره‌های کشاورزی

 گذار از کشاورزی معیشتی به گردشگری کشاورزی (Agritourism)

در ادبیات نوین توسعه روستایی، گردشگری کشاورزی دیگر تنها یک فعالیت جانبی نیست، بلکه به عنوان یک استراتژی محوری برای تنوع‌بخشی به اقتصاد روستایی (Rural Economic Diversification) شناخته می‌شود. داده‌های سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که پس از وقفه‌ی ناشی از پاندمی، یک جهش ناگهانی (Surge) در تقاضا برای تجربیات اصیل روستایی رخ داده است. این پدیده که ناشی از تغییر ذائقه گردشگران به سمت مقاصد خلوت‌تر، فضای باز و تعامل مستقیم با طبیعت است، بستر مناسبی را برای شکوفایی جشنواره‌های محصول‌محور فراهم کرده است.

بر اساس تحقیقات انجام شده در سال ۲۰۲۴، مدل‌های درآمدی در گردشگری کشاورزی از فروش صرف محصول فراتر رفته و به حوزه‌هایی نظیر «آموزش» (Education)، «سرگرمی» (Entertainment) و «اقامت» (Accommodations) گسترش یافته است. در این مدل، مزرعه تنها محل تولید غذا نیست، بلکه یک «کارخانه تولید حس» است. کشاورز در این اکوسیستم، نقش یک کارآفرین گردشگری را ایفا می‌کند که نه تنها محصول خود را می‌فروشد، بلکه داستان کاشت، داشت و برداشت آن را نیز به عنوان یک کالای فرهنگی عرضه می‌کند.

تبیین مفهوم «اقتصاد پنهان» در بافتار رویدادهای روستایی

اقتصاد پنهان (Hidden Economy) یا اقتصاد سایه (Shadow Economy) در این پژوهش، لزوماً بار معنایی منفی یا غیرقانونی ندارد. این مفهوم به مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی اشاره دارد که اگرچه ارزش افزوده ایجاد می‌کنند، اما در حساب‌های ملی رسمی (GDP) ثبت نمی‌شوند.در بستر جشنواره‌های روستایی ایران، اقتصاد پنهان شامل موارد زیر است:

• اقامت‌های غیررسمی: اجاره اتاق‌های منازل روستایی به گردشگران بدون ثبت در سامانه‌های هتلداری.

• حمل‌ونقل مویرگی: درآمدهای حاصل از جابجایی گردشگران توسط موتورها و وانت‌بارهای محلی در مسیرهای صعب‌العبور باغ‌ها.

• بازارهای موقت: فروش محصولات فرآوری شده خانگی (رب انار، لواشک، مربای گل زعفران) در بساط‌های کنار جاده‌ای که فاقد پروانه کسب رسمی هستند.

• خدمات راهنمایی محلی: درآمدهای نقدی جوانان روستا که به عنوان راهنمایان محلی (Local Guides) عمل می‌کنند.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که حجم این اقتصاد پنهان در برخی مناطق روستایی می‌تواند بزرگتر از اقتصاد رسمی برخی استان‌های کوچک باشد و نقشی حیاتی در توزیع درآمد بین اقشار کم‌درآمد روستا ایفا کند. این جریان‌های مالی خرد، ضریب فزاینده (Multiplier Effect) بالایی دارند، زیرا درآمد حاصله معمولاً به سرعت در همان اقتصاد محلی خرج می‌شود.

 مدل اقتصاد تجربه (Experience Economy) و ارزش‌گذاری رویداد

تئوری پاین و گیلمور (Pine & Gilmore) در خصوص اقتصاد تجربه، چارچوب تحلیلی قدرتمندی برای درک جشنواره‌های انار و زعفران ارائه می‌دهد. بر اساس این مدل، نردبان ارزش اقتصادی شامل چهار پله است:

1. کالا (Commodity): فروش انار یا زعفران فله‌ای (کمترین ارزش افزوده).

2. محصول (Product): فروش انار بسته‌بندی شده یا زعفران برندینگ شده.

3. خدمت (Service): سرو غذا در رستوران با استفاده از انار یا زعفران.

4. تجربه (Experience): حضور گردشگر در باغ انار یا مزرعه زعفران، مشارکت در چیدن محصول، شنیدن موسیقی محلی و عکاسی با لباس بومی (بالاترین ارزش افزوده).

جشنواره‌های موفق در سال‌های اخیر (۱۴۰۲-۱۴۰۳) آن‌هایی بوده‌اند که توانسته‌اند گردشگر را از سطح خریدار کالا به سطح مشارکت‌کننده در تجربه ارتقا دهند. تحلیل رفتار گردشگران در این رویدادها نشان می‌دهد که تمایل به پرداخت (Willingness to Pay) برای یک تجربه خاطره‌انگیز، به مراتب بیشتر از خرید فیزیکی محصول است.

فصل دوم: طلای سرخ؛ اکوسیستم اقتصادی و زنجیره ارزش جشنواره زعفران

جغرافیای اقتصادی و انحصار تولید

ایران با در اختیار داشتن بیش از ۹۰ درصد تولید زعفران جهان و سطح زیر کشتی معادل ۱۲۷ هزار هکتار، بازیگر بلامنازع این عرصه است. استان‌های خراسان رضوی (به‌ویژه تربت حیدریه و زاوه) و خراسان جنوبی (قائنات) کانون‌های اصلی این تولید هستند. با این حال، پارادوکس بزرگ اقتصاد زعفران ایران در شکاف عمیق میان «سهم از تولید» و «سهم از گردش مالی جهانی» نهفته است. در حالی که گردش مالی جهانی صنعت زعفران حدود ۸ میلیارد دلار برآورد می‌شود، سهم ایران تنها بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار متغیر است. این شکاف عظیم، ضرورت گذار به مدل‌های درآمدی جایگزین نظیر گردشگری رویدادمحور را برجسته می‌سازد.

جشنواره ملی زعفران تربت حیدریه و قائنات: تحلیل عملکرد ۱۴۰۲-۱۴۰۳

جشنواره‌های زعفران در سال‌های اخیر، به‌ویژه در پاییز ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳، با رویکردی متفاوت برگزار شده‌اند. این رویدادها تلاش کرده‌اند تا با تلفیق «دانش بومی» و «بازاریابی مدرن»، زنجیره ارزش را در داخل منطقه تکمیل کنند.

مدل‌های درآمدی ترکیبی

در این جشنواره‌ها، چندین جریان درآمدی موازی شکل می‌گیرد:

• تورهای عکاسی و مزرعه‌گردی (Photo-Tourism): برداشت زعفران باید پیش از طلوع آفتاب انجام شود تا عطر و کیفیت گل حفظ گردد. این محدودیت زمانی، به یک فرصت طلایی برای برگزاری تورهای عکاسی در سپیده دم تبدیل شده است. دشت‌های بنفش در گرگ‌ومیش صبح، جاذبه‌ای بصری خلق می‌کنند که گردشگران حاضرند برای تجربه آن هزینه‌های قابل‌توجهی بپردازند. پنجمین جشنواره ملی عکس زعفران تربت حیدریه نمونه‌ای موفق از برندسازی بصری است.

• فروش مستقیم و حذف واسطه‌ها: جشنواره‌ها بستری را فراهم می‌کنند تا کشاورزان بتوانند زعفران نگین و پوشال خود را مستقیماً به مصرف‌کننده نهایی بفروشند. این امر حاشیه سود کشاورز را که معمولاً توسط دلالان بلعیده می‌شود، احیا می‌کند.

• گردشگری آموزشی (Educational Tourism): برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای گردشگران جهت یادگیری نحوه صحیح جداسازی کلاله از گلبرگ (پاک کردن زعفران)، یکی دیگر از مدل‌های درآمدی است. گردشگران شهری اشتیاق زیادی برای تجربه این فرآیند پرزحمت دارند.

چالش‌های زیرساختی و اقامتی

یکی از گلوگاه‌های اصلی در توسعه اقتصاد جشنواره زعفران، کمبود زیرساخت‌های اقامتی استاندارد در شهرهای میزبان است. اگرچه مسئولین محلی ادعا می‌کنند که کمبودی در اقامتگاه‌ها وجود ندارد و زائرسراها و بوم‌گردی‌ها فعال هستند ، اما گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که در پیک زمان برگزاری جشنواره (اواسط آبان)، ظرفیت اقامتگاه‌های رسمی به سرعت تکمیل می‌شود. این کمبود، منجر به سرریز تقاضا به سمت خانه‌های شخصی و مدارس می‌شود که بخشی از همان «اقتصاد پنهان» را شکل می‌دهد.

 تحلیل نوسانات بازار و تأثیر بر گردشگری

کاهش تولید زعفران در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی (کاهش ۴۰ تا ۶۰ درصدی در برخی مناطق) ، باعث افزایش قیمت این محصول شده است. این گرانی، اگرچه برای کشاورز در کوتاه‌مدت درآمدزاست، اما ریسک کاهش تقاضای گردشگران برای خرید سوغات را به همراه دارد. با این حال، داده‌ها نشان می‌دهد که گردشگران تخصصی (Foodies) و گردشگران خارجی، همچنان تمایل بالایی به خرید زعفران اصیل ایرانی از مبدأ تولید دارند. صادرات چمدانی و خریدهای سوغاتی در جشنواره‌ها، بخش مهمی از خروجی محصول را تشکیل می‌دهد که در آمارهای رسمی گمرک به طور کامل منعکس نمی‌شود.

فصل سوم: یاقوت سرخ؛ پویایی‌شناسی اقتصاد جشنواره انار (ساوه و پاوه)

 دو قطب، دو استراتژی: مقایسه ساوه و پاوه

جشنواره‌های انار در ایران در دو قطب اصلی با ماهیت‌های متفاوت برگزار می‌شوند:

1. ساوه (رویکرد صنعتی-تجاری): ساوه به عنوان بزرگترین انارستان متمرکز کشور، رویکردی صنعتی و صادرات‌محور دارد. سومین جشنواره ملی انار ساوه (۱۴۰۳) با هدف جذب سرمایه‌گذاران، کلنگ‌زنی پایانه‌های صادراتی و معرفی ظرفیت‌های کشاورزی برگزار شد. در اینجا، مخاطب اصلی تجار و بازرگانان هستند و اقتصاد مقیاس (Economies of Scale) حاکم است.

2. پاوه و اورامانات (رویکرد فرهنگی-اکوتوریستی): در مقابل، جشنواره انار پاوه که در منطقه ثبت جهانی شده اورامانات (هورامان) برگزار می‌شود، ماهیتی کاملاً فرهنگی و اجتماع‌محور دارد. توپوگرافی پلکانی منطقه، باغ‌های متراکم در دره‌ها و فرهنگ غنی مردم کُرد، این جشنواره را به یک رویداد منحصر‌به‌فرد تبدیل کرده است.

 جشنواره شکرانه انار پاوه: مطالعه موردی اقتصاد اجتماع‌محور

جشنواره انار پاوه در سال ۱۴۰۳ با حضور بیش از ۲۰ هزار گردشگر برگزار شد. این حجم از ورودی جمعیت به یک منطقه کوهستانی با جاده‌های محدود، اثرات اقتصادی و کالبدی شگرفی دارد.

مکانیسم‌های درآمدزایی در پاوه

• فروش محصولات جانبی: علاوه بر انار تازه، فرآورده‌هایی نظیر رب انار غلیظ محلی، شربت انار، لواشک و صنایع دستی (گیوه، لباس محلی) سهم عمده‌ای از سبد خرید گردشگران را تشکیل می‌دهند. گزارش‌ها از فروش‌های میلیاردی در بازارهای موقت جشنواره حکایت دارد. مقایسه با جشنواره مشابه در حلبچه اقلیم کردستان (با فروش ۶۱ میلیارد تومانی) نشان‌دهنده ظرفیت بالای بازار منطقه‌ای است.

• زنجیره تأمین محلی: رستوران‌ها و غذاخوری‌های محلی در روزهای جشنواره با حداکثر ظرفیت کار می‌کنند. تقاضا برای غذاهای بومی مانند «آش انار» و کباب‌های محلی، باعث رونق قصابی‌ها، نانوایی‌ها و تره‌بارفروشی‌های منطقه می‌شود. این همان اثر القایی (Induced Effect) گردشگری است.

• اقتصاد حمل‌ونقل خرد (موتور-تاکسی): به دلیل ترافیک سنگین و کمبود پارکینگ در بافت پلکانی پاوه و روستاهای اطراف (مانند ساتیاری و هجیج)، گردشگران مجبور به پارک خودروها در فواصل دورتر هستند. این محدودیت، بازاری داغ برای موتورسواران محلی ایجاد می‌کند که گردشگران را جابجا می‌کنند. این درآمد کاملاً در بخش غیررسمی و پنهان قرار دارد اما منبع درآمد مهمی برای جوانان بیکار منطقه است.

چالش‌های لجستیکی و مدیریت مقصد

موفقیت جشنواره انار پاوه در جذب گردشگر، خود به بزرگترین چالش آن تبدیل شده است. «ظرفیت برد» (Carrying Capacity) منطقه اورامانات محدود است. ترافیک‌های کیلومتری، ازدحام در معابر تنگ روستایی و کمبود سرویس‌های بهداشتی، از جمله مشکلاتی است که تجربه گردشگر را تهدید می‌کند. در سال ۱۴۰۳، مقامات محلی و امام جمعه پاوه بر لزوم برخورد مناسب غرفه‌داران و انصاف در قیمت‌گذاری تأکید کردند تا پایداری این رویداد در سال‌های آتی تضمین شود.

فصل چهارم: تحلیل زنجیره ارزش گردشگری (Tourism Value Chain)

تعریف و اجزای زنجیره ارزش

زنجیره ارزش گردشگری در جشنواره‌های روستایی، شبکه‌ای پیچیده از فعالیت‌هاست که از لحظه تصمیم‌گیری گردشگر برای سفر آغاز شده و تا بازگشت او به خانه ادامه می‌یابد. این زنجیره شامل بخش‌های زیر است:

1. اطلاع‌رسانی و بازاریابی: وب‌سایت‌ها، آژانس‌های مسافرتی، اینفلوئنسرها.

2. حمل‌ونقل: رسیدن به مقصد (اتوبوس، قطار، خودرو شخصی).

3. اقامت: هتل، بوم‌گردی، خانه مسافر.

4. تغذیه: رستوران‌ها، کافه‌ها، غذاهای خیابانی.

5. جاذبه و فعالیت: بازدید از جشنواره، مزرعه‌گردی.

6. خرید سوغات: محصولات کشاورزی و صنایع دستی.

 نشت اقتصادی (Economic Leakage) در زنجیره ارزش

یکی از آسیب‌های جدی در جشنواره‌های روستایی ایران، «نشت اقتصادی» است. نشت زمانی رخ می‌دهد که درآمد حاصل از گردشگری از جامعه محلی خارج شود.

• در جشنواره‌های انار و زعفران: اگر تورگردانان (Tour Operators) از شهرهای بزرگ (تهران، مشهد) تمامی خدمات (اتوبوس، غذا، راهنما) را با خود بیاورند و گردشگر تنها برای ساعتی در جشنواره توقف کند و خریدی محدود انجام دهد، نشت اقتصادی بالاست.

• راهکار: تقویت زنجیره تأمین محلی. زمانی که اقامتگاه بوم‌گردی از محصولات کشاورز همسایه برای صبحانه استفاده می‌کند و راهنمای تور از جوانان روستا انتخاب می‌شود، نشت اقتصادی کاهش یافته و ضریب فزاینده درآمد محلی افزایش می‌یابد.

نقش واسطه‌ها و دلالان

در زنجیره ارزش محصولات کشاورزی، دلالان سنتی همواره سهم بزرگی از سود را می‌برند. جشنواره‌ها با ایجاد کانال «تولید به مصرف» (Farm to Fork)، تلاش می‌کنند این حلقه را حذف یا تضعیف کنند. با این حال، در سال‌های اخیر شاهد ظهور «دلالان دیجیتال» هستیم که با پیش‌خرید محصولات مرغوب برای فروش آنلاین، نقش جدیدی در این اکوسیستم بازی می‌کنند.

فصل پنجم: تأثیرات اقتصادی کلان و خرد (۲۰۲۳-۲۰۲۴)

اثرات مستقیم و غیرمستقیم

• اثر مستقیم: درآمد حاصل از فروش محصول و خدمات گردشگری. آمارهای پراکنده نشان می‌دهد که در برخی روستاها، درآمد یک هفته برگزاری جشنواره می‌تواند معادل چندین ماه کار کشاورزی سنتی باشد.

• اثر غیرمستقیم: تقاضای ایجاد شده برای نهاده‌های تولید (کود، سبد، بسته‌بندی) و خدمات پشتیبانی.

• مهاجرت معکوس و قیمت زمین: یکی از پیامدهای بلندمدت و مهم برگزاری جشنواره‌ها و برندسازی روستاها، افزایش ارزش املاک و اراضی روستایی است. این امر موجب «مهاجرت معکوس» شهرنشینان به روستاها برای ساخت ویلا یا سرمایه‌گذاری در بوم‌گردی شده است. اگرچه این پدیده سرمایه را به روستا می‌آورد، اما خطر تغییر کاربری اراضی کشاورزی و گران شدن مسکن برای بومیان (Gentrification) را نیز به همراه دارد.

نقش زنان روستایی در اقتصاد جشنواره

زنان روستایی بازیگران اصلی اما اغلب نامرئی در اقتصاد جشنواره‌ها هستند. فرآوری انار (پخت رب)، پاک کردن زعفران، تولید صنایع دستی و مدیریت اقامتگاه‌های بوم‌گردی عمدتاً بر دوش زنان است. جشنواره‌ها فرصتی بی‌نظیر برای زنان فراهم می‌کنند تا دسترنج خود را مستقیماً عرضه کرده و به استقلال مالی برسند. توانمندسازی زنان از طریق گردشگری، یکی از پایدارترین ابعاد توسعه در این مناطق است.

فصلی بودن (Seasonality) و اقتصاد چرخه‌ای

بزرگترین چالش اقتصادی، فصلی بودن درآمد است. زعفران و انار تنها در پاییز برداشت می‌شوند. برای پایدارسازی درآمد، روستاها باید به سمت «تقویم رویدادها» حرکت کنند. به عنوان مثال، برگزاری جشنواره شکوفه‌های انار در بهار یا جشنواره غذاهای محلی در زمستان می‌تواند جریان گردشگر را در طول سال حفظ کند.

فصل ششم: چالش‌ها، آسیب‌شناسی و گلوگاه‌ها

 زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال

• جاده و ترافیک: همانطور که در مورد پاوه ذکر شد، زیرساخت‌های جاده‌ای توان کشش حجم بالای گردشگر را ندارند.

• اینترنت و آنتن‌دهی: در عصر اقتصاد تجربه، گردشگر نیاز دارد لحظات خود را به صورت آنی در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک بگذارد. ضعف زیرساخت‌های دیجیتال در برخی مزارع زعفران و انار، مانعی برای بازاریابی ویروسی (Viral Marketing) رایگان است.

ضعف در بسته‌بندی و برندسازی

علیرغم کیفیت بالای محصول، بسته‌بندی‌ها اغلب سنتی و فاقد استانداردهای صادراتی یا کادویی هستند. انار ساوه و زعفران قائنات هنوز هم در بسیاری موارد به صورت فله عرضه می‌شوند که ارزش افزوده نهایی را کاهش می‌دهد.

تعارضات فرهنگی و اجتماعی

ورود ناگهانی هزاران گردشگر با فرهنگ‌های متفاوت به جوامع سنتی روستایی، می‌تواند منجر به تنش‌های فرهنگی شود. عدم رعایت هنجارهای پوشش، ورود بدون اجازه به باغات خصوصی و آسیب به محصولات، از جمله چالش‌هایی است که نیازمند آموزش گردشگران و مدیریت جامعه میزبان است.

فصل هفتم: راهبردها و مدل‌های پیشنهادی برای آینده

مدل تأمین مالی جمعی (Crowdfunding)

برای رفع کمبود سرمایه در توسعه زیرساخت‌ها، استفاده از مدل‌های نوین تأمین مالی نظیر کرادفاندینگ پیشنهاد می‌شود. علاقه‌مندان به زعفران یا انار می‌توانند با پیش‌خرید محصول یا سرمایه‌گذاری در درختان (مدل «درخت من»)، نقدینگی لازم برای کشاورز را تأمین کنند.

توسعه تورهای تخصصی و روایت‌محور

حرکت از تورهای عمومی به سمت تورهای تخصصی (Niche Tourism):

• تورهای آشپزی (Culinary Tours): آموزش پخت غذاهای ایرانی با زعفران و انار.

• تورهای سلامتی (Wellness Tourism): استفاده از خواص دارویی زعفران و فضای آرام‌بخش باغ‌های انار.

 دیجیتالی‌سازی زنجیره فروش

ایجاد پلتفرم‌های اختصاصی برای فروش محصولات جشنواره در طول سال. هر محصول باید دارای «شناسنامه دیجیتال» (QR Code) باشد که خریدار با اسکن آن، ویدئویی از کشاورز، باغ و فرآیند تولید را مشاهده کند. این کار اعتماد و ارزش تجربه را افزایش می‌دهد.

جداول و داده‌های آماری تحلیلی

جدول ۱: مقایسه تطبیقی مدل درآمدی جشنواره انار و زعفران (۱۴۰۲-۱۴۰۳)

جدول ۲: ماتریس SWOT گردشگری جشنواره‌های روستایی ایران

جدول ۳: برآورد هزینه‌های تورهای گردشگری جشنواره‌ها (پاییز ۱۴۰۳)

نتیجه‌گیری

تحلیل داده‌ها و روندهای سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که جشنواره‌های روستایی انار و زعفران، دیگر تنها یک رویداد فرهنگی نیستند، بلکه به موتورهای محرکه‌ی «اقتصاد مقاومتی» و «توسعه پایدار» در مناطق روستایی تبدیل شده‌اند. «اقتصاد پنهان» موجود در این جشنواره‌ها، اگرچه در آمارهای کلان نادیده گرفته می‌شود، اما با ضریب نفوذ بالا، معیشت هزاران خانوار را تأمین می‌کند.

برای گذار موفق از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب، سیاست‌گذاران و فعالان بخش خصوصی باید بر سه محور اصلی تمرکز کنند:

1. رسمیت‌بخشی هوشمند: به جای تقابل با اقتصاد پنهان، باید با تسهیل‌گری و پلتفرم‌سازی، این فعالیت‌ها را به سمت شفافیت و استانداردسازی هدایت کرد.

2. سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش تجربه: تمرکز از «تولید محصول» به «خلق خاطره» تغییر یابد. زیرساخت‌ها باید در خدمت بهبود تجربه گردشگر باشند.

3. پایداری اکولوژیک: حفظ منابع آب و خاک به عنوان بستر اصلی این اقتصاد، باید خط قرمز توسعه گردشگری باشد.

در نهایت، جشنواره‌های انار ساوه و پاوه و زعفران خراسان، نمادهایی از ظرفیت بی‌پایان روستاهای ایران برای خلق ثروت از طریق فرهنگ و طبیعت هستند. آینده این صنعت در گرو پیوند میان سنت‌های کهن کشاورزی و نوآوری‌های مدرن گردشگری است.