اخلاق و چالش‌های داده‌های گردشگری در هوش مصنوعی؛ تأثیر اتوماسیون بر اشتغال در صنعت گردشگری

هوش مصنوعی و آینده گردشگری؛ نگاهی از مجله سفرنویسان

صنعت گردشگری، به عنوان یکی از بزرگترین و پویاترین صنایع جهان، همواره در جستجوی نوآوری‌هایی بوده است که تجربه مسافران را بهبود بخشیده و فرآیندهای عملیاتی را بهینه‌سازی کند. در این میان، هوش مصنوعی (AI) به عنوان یک فناوری دگرگون‌کننده، پتانسیل بی‌نظیری برای تحول بنیادین این صنعت ارائه می‌دهد. این فناوری با امکاناتی نظیر شخصی‌سازی تجربه مشتریان، اتوماسیون خدمات و تحلیل داده‌های کلان، به کاهش هزینه‌ها، افزایش سرعت خدمات و بهبود بهره‌وری منجر شده است.   

پذیرش هوش مصنوعی برای برنامه‌ریزی سفر در سطح جهانی رو به افزایش است. در سال ۲۰۲۳، ایالات متحده با ۶۳ درصد، اسپانیا با ۱۶ درصد و ایتالیا و آلمان هر دو با ۱۴ درصد، بالاترین نرخ پذیرش را به خود اختصاص دادند که نشان‌دهنده تفاوت‌های قابل توجه در پذیرش این فناوری در مناطق مختلف جهان است. داده‌های اخیر نشان می‌دهد که ۴۰ درصد از مسافران جهانی تاکنون از ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای برنامه‌ریزی سفر خود استفاده کرده‌اند و ۶۲ درصد نیز برای استفاده از آن‌ها در آینده تمایل نشان داده‌اند. صنعت مالی تخمین می‌زند که هوش مصنوعی می‌تواند تا سال ۲۰۳۰، بین ۱۰ تا ۱۵ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی کمک کند.   

با وجود مزایای فراوان، کاربرد هوش مصنوعی در گردشگری به دلیل "عطش سیری‌ناپذیر" آن به داده‌ها، چالش‌های اخلاقی و حریم خصوصی جدی را مطرح می‌کند. این گزارش تحلیلی، با تمرکز بر ایران، به بررسی عمیق این چالش‌ها، تأثیر اتوماسیون بر اشتغال در صنعت گردشگری و ارائه راهکارهای عملی برای بهره‌برداری مسئولانه از این فناوری می‌پردازد. این گزارش توسط مجله سفرنویسان و با هدف ارائه تحلیلی حرفه‌ای، تحقیقی و چالشی از این موضوع حیاتی تهیه شده است تا به سیاست‌گذاران، فعالان صنعت و عموم مردم در درک بهتر پیچیدگی‌های هوش مصنوعی در گردشگری کمک کند.  

اخلاق داده در عصر هوش مصنوعی؛ حریم خصوصی، شفافیت و سوگیری الگوریتمی

چالش‌های اخلاقی ناشی از جمع‌آوری و پردازش داده‌های گردشگری

سیستم‌های هوش مصنوعی برای ارائه خدمات سفارشی‌سازی‌شده به حجم زیادی از داده‌های شخصی کاربران نیاز دارند. این داده‌ها شامل اطلاعات هویتی، مالی، موقعیت مکانی و حتی رفتارهای شخصی گردشگران است که جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و پردازش آن‌ها بدون رضایت یا شفافیت کافی، می‌تواند منجر به سوءاستفاده و نقض حریم خصوصی شود. مشکلات اصلی در این زمینه شامل جمع‌آوری اطلاعات کاربران بدون آگاهی کامل و رضایت آن‌ها، سوءاستفاده از داده‌ها برای اهداف تجاری یا تبلیغاتی بدون رضایت، و افشای اطلاعات حساس کاربران (مانند شماره پاسپورت، جزئیات پرداخت و مکان‌های بازدیدشده) در حملات سایبری است.   

هوش مصنوعی برای ارائه خدمات شخصی‌سازی‌شده و بهبود تجربه گردشگران به حجم عظیمی از داده‌های شخصی نیاز دارد. این نیاز، که در این گزارش به آن "عطش سیری‌ناپذیر" تعبیر شده است، یک تضاد ذاتی با حریم خصوصی کاربران ایجاد می‌کند. گردشگران اغلب از میزان و نحوه جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و پردازش داده‌هایشان بی‌اطلاع هستند. این عدم شفافیت و کنترل، به نگرانی‌های فزاینده‌ای در مورد سوءاستفاده، افشای اطلاعات حساس و حتی نظارت پنهانی منجر می‌شود. نتیجه مستقیم این نگرانی‌ها، کاهش اعتماد عمومی به پلتفرم‌ها و خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی است. بدون این اعتماد، حتی پیشرفته‌ترین خدمات هوش مصنوعی نیز نمی‌توانند موفقیت بلندمدت و پذیرش گسترده در صنعت گردشگری را تضمین کنند، زیرا اعتماد، پایه و اساس هر رابطه‌ای است.   

تحلیل مسائل حریم خصوصی و راهکارهای آن

مفهوم حریم خصوصی به عنوان یک حق بنیادین بشری در ماده ۱۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) به رسمیت شناخته شده است. نظریه‌هایی مانند "نظریه کنترل" که بر حق افراد برای کنترل اطلاعات شخصی خود تأکید دارد، و "نظریه دسترسی محدود" که به معنای محدود کردن دسترسی به اطلاعات شخصی است، چارچوب‌های فکری این حوزه را تشکیل می‌دهند. برای حفظ حریم خصوصی، راهکارهایی مانند ایجاد سیاست‌های شفاف درباره نحوه جمع‌آوری و استفاده از داده‌ها، اجرای استانداردهای امنیتی قوی مانند رمزنگاری برای حفاظت از داده‌های حساس، و الزام شرکت‌ها به اخذ رضایت صریح کاربران پیش از استفاده از داده‌های آن‌ها ضروری است. قوانین بین‌المللی مانند GDPR (قانون کلی حفاظت از داده) در اتحادیه اروپا و PIPL (قانون حفاظت از اطلاعات شخصی) در چین، حقوق کاربران را در زمینه کنترل و حذف اطلاعات خود تضمین می‌کنند. تکنیک‌هایی مانند Federated Learning (یادگیری فدرال) نیز به سیستم‌ها اجازه می‌دهد بدون رد و بدل کردن اطلاعات خام فعالیت کنند و حریم خصوصی را حفظ نمایند.   

عدم شفافیت الگوریتم‌ها و سوگیری‌های احتمالی

الگوریتم‌های هوش مصنوعی اغلب به عنوان "جعبه سیاه" عمل می‌کنند؛ به این معنا که نحوه تصمیم‌گیری آن‌ها برای کاربران و حتی توسعه‌دهندگان قابل درک نیست. این عدم شفافیت، مسئولیت‌پذیری را دشوار می‌کند. این الگوریتم‌ها بر اساس داده‌های تاریخی آموزش می‌بینند که ممکن است منعکس‌کننده سوگیری‌ها و نابرابری‌های اجتماعی موجود باشند. این امر می‌تواند منجر به نتایج تبعیض‌آمیز مانند قیمت‌گذاری ناعادلانه، توصیه‌های مغرضانه برای مقاصد یا فعالیت‌ها، یا دسترسی نابرابر به فرصت‌های گردشگری برای گروه‌های جمعیتی خاص شود. برای مقابله با این چالش‌ها، نیاز به پالایش دقیق داده‌ها، طراحی الگوریتم‌های عادلانه، و نظارت مستمر برای اطمینان از انصاف و فراگیری در سیستم‌های هوش مصنوعی وجود دارد.   

اصول اخلاقی هوش مصنوعی در گردشگری (UNWTO, UNESCO, TAIN)

سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) و یونسکو بر اهمیت اصول اخلاقی در توسعه هوش مصنوعی تأکید دارند. توصیه‌نامه یونسکو در مورد اخلاق هوش مصنوعی که در نوامبر ۲۰۲۱ به تصویب رسید، حفاظت از حقوق بشر و کرامت انسانی را در هسته خود قرار داده و بر اصول شفافیت، انصاف و نظارت انسانی بر سیستم‌های هوش مصنوعی تأکید می‌کند. این توصیه‌نامه بر چهار ارزش اصلی بنا شده است: حقوق بشر و کرامت انسانی، زندگی در جوامع صلح‌آمیز، عادلانه و به هم پیوسته، تضمین تنوع و فراگیری، و شکوفایی محیط زیست و اکوسیستم.   

شبکه هوش مصنوعی گردشگری (TAIN) نیز اصول مشابهی را مطرح کرده است: رویکرد انسان‌محور (تقویت توانمندی‌های انسانی به جای جایگزینی کامل)، پاسخگویی انسانی (انسان‌ها باید در هر مرحله از استفاده از هوش مصنوعی "کنترل کامل و نظارت فعال" داشته باشند)، حفظ یکپارچگی اطلاعات (دقت و بی‌طرفی خروجی‌های هوش مصنوعی) و شفافیت و اعتماد. این اصول بر این باورند که هوش مصنوعی می‌تواند وظایف تکراری و پیش‌پاافتاده را بر عهده بگیرد و به انسان‌ها فرصت بیشتری برای برقراری ارتباطات معنادار و ارائه تجربیات استثنایی بدهد.   

آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، در ۱۸ جولای ۲۰۲۳ هشدار داد که هوش مصنوعی می‌تواند سوگیری‌ها را تقویت کرده، تبعیض را تشدید کند و سطوح جدیدی از نظارت اقتدارگرایانه را ممکن سازد. جولیا سیمپسون، رئیس و مدیرعامل WTTC، نیز اذعان دارد که "این پیشرفت بدون خطرات نیست" و به خطراتی چون سوگیری، جایگزینی مشاغل، اطلاعات نادرست و مسائل امنیتی اشاره می‌کند.   

نهادهای بین‌المللی مانند UNWTO و UNESCO و TAIN چارچوب‌های اخلاقی جامعی برای هوش مصنوعی (شامل شفافیت، پاسخگویی، انسان‌محوری و عدم تبعیض) تدوین کرده‌اند. این اصول بر اهمیت تقویت توانمندی‌های انسانی به جای جایگزینی کامل تأکید دارند. با این حال، در عمل، انگیزه‌های اقتصادی قوی برای افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه اغلب به سمت اتوماسیون کامل و جایگزینی مشاغل روتین سوق پیدا می‌کنند. این شکاف میان اصول نظری و پیاده‌سازی عملی، یک چالش اخلاقی عمیق ایجاد می‌کند. علاوه بر این، سرعت بی‌سابقه پیشرفت هوش مصنوعی باعث می‌شود که قانون‌گذاری و چارچوب‌های اخلاقی همیشه در حال تعقیب فناوری باشند، نه پیشرو آن. این وضعیت، فرصت سوءاستفاده یا بروز تبعات ناخواسته را افزایش می‌دهد و نیاز به نظارت و بازنگری مستمر در سیاست‌ها را برجسته می‌کند.   

اتوماسیون و اشتغال؛ تحول نیروی کار در صنعت گردشگری

تأثیر دوگانه اتوماسیون مبتنی بر هوش مصنوعی بر بازار کار گردشگری

هوش مصنوعی در صنعت گردشگری می‌تواند وظایف مختلف اداری و خدمات مشتری را خودکار کند، از جمله مدیریت رزروها، پاسخگویی به سوالات مشتریان و پردازش پرداخت‌ها. این اتوماسیون، اگرچه به افزایش بهره‌وری و کاهش خطاها منجر می‌شود ، اما خطر جدی از دست رفتن مشاغل، به ویژه در نقش‌های تکراری و روتین مانند نمایندگان خدمات مشتری، آژانس‌های مسافرتی و حتی برخی موقعیت‌های مدیریتی را در پی دارد. استوارت باترفیلد، بنیانگذار Slack، اشاره می‌کند که "بسیاری از اتوماسیون‌ها جایگزینی برای انسان‌ها نیستند، بلکه جایگزین رفتارهای خسته‌کننده ذهنی هستند". بیل گیتس نیز بیان می‌دارد: "قانون اول هر فناوری مورد استفاده در کسب‌وکار این است که اتوماسیون اعمال شده بر یک عملیات کارآمد، کارایی را چندین برابر می‌کند. قانون دوم این است که اتوماسیون اعمال شده بر یک عملیات ناکارآمد، ناکارآمدی را چندین برابر می‌کند".   

شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) در گزارش‌های خود بر تأثیر هوش مصنوعی بر اشتغال تأکید دارد. در سال ۲۰۲۴، بخش سفر و گردشگری در مجموع ۳۵۷ میلیون شغل در سراسر جهان را حمایت کرده است که تقریباً ۱ از هر ۱۰ شغل جهانی را شامل می‌شود. با این حال، WTTC اذعان دارد که هوش مصنوعی در عین ایجاد مشاغل جدید، خطر قابل توجهی از دست رفتن مشاغل را نیز به همراه دارد.   

اتوماسیون با وعده افزایش سرعت و دقت و کاهش هزینه‌ها به طور فزاینده‌ای در صنعت گردشگری به کار گرفته می‌شود. این امر به بهره‌وری بیشتر و سودآوری بالاتر برای کسب‌وکارها منجر می‌شود، اما همزمان، مشاغل روتین و تکراری را در معرض خطر جایگزینی قرار می‌دهد. این یک پارادوکس است: برای دستیابی به کارایی بیشتر، ممکن است بهای انسانی سنگینی از طریق بیکاری پرداخت شود. نقل قول‌هایی مانند "ربات‌ها را نمی‌توان در حین کار زخمی یا کشته کرد و می‌توان از آن‌ها در موقعیت‌های بسیار خطرناک برای انسان استفاده کرد" و "مهم نیست نیروی کار انسانی چقدر ارزان شود، خرید رباتیک بسیار ماهر همچنان ارزان‌تر است زیرا فقط یک بار پرداخت می‌شود" نشان‌دهنده انگیزه‌های اقتصادی قوی برای جایگزینی نیروی انسانی است. این وضعیت، فشار فزاینده‌ای بر سیاست‌گذاران و شرکت‌ها وارد می‌کند تا تعادلی میان نوآوری تکنولوژیک و امنیت شغلی بیابند و از یک بحران اجتماعی-اقتصادی جلوگیری کنند.   

تحلیل نیاز به بازآموزی و ارتقاء مهارت نیروی کار

برای کاهش اثرات منفی هوش مصنوعی بر اشتغال، اجرای استراتژی‌هایی که نوآوری را با امنیت شغلی متعادل کنند، ضروری است. این راهکارها شامل سرمایه‌گذاری در برنامه‌های آموزشی و بازآموزی (Reskilling) و ارتقاء مهارت (Upskilling) برای کمک به کارگران برای انتقال به نقش‌های جدید ایجاد شده توسط هوش مصنوعی، مانند تحلیلگران داده، متخصصان هوش مصنوعی و کارشناسان امنیت سایبری است. همچنین، توسعه برنامه‌های انتقال شغلی شامل حمایت مالی، مشاوره شغلی و کمک در یافتن فرصت‌های شغلی جدید برای کارگران آسیب‌دیده ضروری است.   

کلارا شیح، مدیرعامل سابق Hearsay Systems، می‌گوید: "به جای نگرانی در مورد تسخیر جهان توسط ربات‌ها، سازمان‌های هوشمند موارد استفاده استراتژیک از اتوماسیون را در آغوش خواهند گرفت. تصمیمات استراتژیک بر اساس این خواهد بود که چگونه این فناوری زمان را برای انجام کارهایی که انسان‌ها به طور منحصر به فردی برای انجام آن‌ها موقعیت دارند، آزاد می‌کند". جانی رومتی، مدیرعامل سابق IBM، نیز معتقد است: "برخی این را هوش مصنوعی می‌نامند، اما واقعیت این است که این فناوری ما را تقویت خواهد کرد. بنابراین، به جای هوش مصنوعی، فکر می‌کنم هوش ما را افزایش خواهد داد".   

بررسی رویکردهای انسان‌محور در به‌کارگیری هوش مصنوعی

تمرکز باید بر تقویت توانمندی‌های انسانی با هوش مصنوعی باشد، نه جایگزینی کامل نیروی کار انسانی، به ویژه در صنعتی که بر تعامل انسانی و تبادل فرهنگی استوار است. شبکه هوش مصنوعی گردشگری (TAIN) بر رویکرد انسان‌محور تأکید دارد، به این معنا که انسان‌ها باید در هر مرحله از استفاده از هوش مصنوعی "کنترل کامل و نظارت فعال" داشته باشند. این رویکرد معتقد است که هوش مصنوعی می‌تواند وظایف تکراری و پیش‌پاافتاده را بر عهده بگیرد و به انسان‌ها فرصت بیشتری برای برقراری ارتباطات معنادار و ارائه تجربیات استثنایی بدهد.   

چشم‌انداز جهانی هوش مصنوعی در گردشگری؛ آمارها، سرمایه‌گذاری‌ها و مقایسه با ایران

آمارهای به‌روز (۲۰۲۴-۲۰۲۵) از رشد بازار جهانی هوش مصنوعی در گردشگری

بازار جهانی هوش مصنوعی در صنعت سفر و گردشگری رشد تصاعدی را تجربه می‌کند. مطالعات پیش‌بینی می‌کنند که این بازار از سال ۲۰۲۴ تا ۲۰۳۰ با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) تقریباً ۲۸.۷ درصد رشد سریع خواهد داشت. ارزش بازار هوش مصنوعی در گردشگری در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۴۷ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۵ حدود ۴.۳۹ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۵ به ۴۶.۴۲ میلیارد دلار برسد که نشان‌دهنده CAGR حدود ۲۶.۵۹ درصد بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۵ است. نرخ پذیرش در کشورهای پیشرو نشان می‌دهد که ایالات متحده با ۶۳ درصد، اسپانیا با ۱۶ درصد، و ایتالیا و آلمان هر دو با ۱۴ درصد، بالاترین نرخ پذیرش هوش مصنوعی برای برنامه‌ریزی سفر را در سال ۲۰۲۳ داشتند. این آمارها نشان‌دهنده تفاوت‌های قابل توجه در پذیرش این فناوری در مناطق مختلف جهان است.   

میزان سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های فناوری سفر در سطح جهانی

کل سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های فناوری سفر (Travel Tech) در سال ۲۰۲۴ به ۵.۸ میلیارد دلار رسید که نسبت به ۵.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ کمی افزایش داشت. با این حال، پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۲۵ این میزان کاهش یابد. با وجود این کاهش کلی، سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک در "بخش‌های غنی از هوش مصنوعی" مانند سفر شرکتی و تجربیات در حال افزایش است که نشان‌دهنده تغییر پارادایم در اولویت‌های سرمایه‌گذاران به سمت فناوری‌هایی با پتانسیل تحول‌آفرین بالا و بازده واقعی است.   

مقایسه سهم صنعت گردشگری از تولید ناخالص داخلی و اشتغال در سطح جهانی با آمارهای ایران

در سال ۲۰۲۴، سهم بخش سفر و گردشگری از تولید ناخالص داخلی جهانی به ۱۰.۹ تریلیون دلار رسید که ۱۰ درصد از کل اقتصاد جهانی را شامل می‌شود. این بخش ۳۵۷ میلیون شغل در سراسر جهان را حمایت کرده است که تقریباً ۱ از هر ۱۰ شغل جهانی است. در مقابل، در سال ۲۰۲۴، سهم صنعت گردشگری از کل اقتصاد ایران به ۱۱.۸ درصد رسید که ارزشی معادل ۲۳۵۰ تریلیون تومان داشت و ۱.۱ میلیون نفر را به کار گرفته بود (۴.۴ درصد از کل اشتغال). درآمدهای ارزی از گردشگران خارجی در سال ۲۰۲۴ بین ۷.۷ تا ۸.۴ میلیارد دلار گزارش شده است که نشان‌دهنده پتانسیل اقتصادی قابل توجهی است که می‌تواند سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی را تحریک کند.   

در حالی که WTTC گزارش می‌دهد صنعت گردشگری جهانی سهم قابل توجهی از GDP و اشتغال را به خود اختصاص داده و هوش مصنوعی پتانسیل افزایش تریلیون‌ها دلار به اقتصاد جهانی را دارد ، ایران با وجود سهم ۱۱.۸ درصدی از اقتصاد داخلی و ۱.۱ میلیون شغل ، تنها ۱۷ درصد نرخ پذیرش هوش مصنوعی در کسب‌وکارها را دارد، در مقایسه با ۶۳ درصد در ایالات متحده. این شکاف عظیم در پذیرش فناوری، به معنای شکاف در بهره‌وری و رقابت‌پذیری است. در حالی که کشورهای پیشرو با هوش مصنوعی خدمات را بهینه‌سازی می‌کنند و تجربیات شخصی‌سازی‌شده ارائه می‌دهند ، ایران با چالش‌های اساسی مانند کمبود داده‌های دقیق و موانع دسترسی به ابزارهای پیشرفته هوش مصنوعی دست و پنجه نرم می‌کند. این شرایط نه تنها مانع از جذب سهم بیشتری از بازار جهانی می‌شود، بلکه پتانسیل رشد داخلی را نیز محدود می‌کند و نیاز به یک رویکرد جامع برای پر کردن این شکاف را برجسته می‌سازد.   

برنامه‌ها و دستاوردهای کشورهای پیشرو (مانند استونی و ازبکستان)

استونی: به عنوان "جمهوری دیجیتال" شناخته می‌شود و در کمتر از یک دهه به الگوی جهانی حکمرانی دیجیتال تبدیل شده است. برنامه‌های اقامت الکترونیکی (e-residency) و سیستم هویت دیجیتال ملی آن بر پایه هوش مصنوعی و اتوماسیون است. استونی با بازنویسی چارچوب نظارتی خود برای حمایت از نوآوری، چابکی قابل توجهی در پیاده‌سازی فناوری نشان داده است. پروژه "Aprillinali" در استونی، یک زنجیره آژانس مسافرتی خرده‌فروشی مبتنی بر هوش مصنوعی است که توصیه‌های سفر شخصی‌سازی شده بر اساس داده‌های شبکه‌های اجتماعی و عادات خرید ارائه می‌دهد. ناتالیا بایونا، مدیر اجرایی UN Tourism، اشاره می‌کند که کشورهای کوچک‌تر می‌توانند به دلیل اندازه خود، سریع‌تر حرکت کنند، ایده‌های جسورانه‌تری را آزمایش کنند و نوآوری‌ها را مؤثرتر از همتایان بزرگ‌تر خود مقیاس‌بندی کنند.   

ازبکستان: به طور فعال هوش مصنوعی را برای بهبود بخش گردشگری خود، به ویژه در مناطقی مانند قشقه‌دریا، به کار گرفته است. کاربردهای هوش مصنوعی شامل بازاریابی شخصی‌سازی‌شده، چت‌بات‌های چندزبانه، تحلیل داده‌ها برای پیش‌بینی تقاضا، قیمت‌گذاری پویا و تورهای واقعیت مجازی/افزوده است. دولت ازبکستان نیز با استراتژی‌های گردشگری (۲۰۱۹-۲۰۲۵) و فرامین ریاست جمهوری، از بهبود زیرساخت‌ها و توسعه صنعت گردشگری حمایت می‌کند. در قشقه‌دریا، خدمات گردشگری از ۲ میلیارد UZS در سال ۲۰۱۷ به ۸۱.۲ میلیارد UZS در سال ۲۰۲۳ رشد کرده و تعداد گردشگران از ۱.۸۳۳ میلیون نفر در سال ۲۰۱۷ به ۲.۰۱۰ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۳، این منطقه میزبان ۲.۱۰۹ میلیون گردشگر داخلی و ۲۲۲ هزار گردشگر خارجی بود.   

کشورهایی مانند استونی و ازبکستان، با وجود اندازه کوچک‌تر، در پیاده‌سازی هوش مصنوعی در گردشگری موفق بوده‌اند. دلیل این موفقیت، چابکی آن‌ها در حرکت سریع، آزمایش ایده‌های جسورانه و مقیاس‌پذیری نوآوری‌ها است. استونی حتی چارچوب‌های نظارتی خود را بازنویسی کرده تا از نوآوری حمایت کند و به یک "قدرت پنهان" در این زمینه تبدیل شود. این در تضاد با وضعیت ایران است که با وجود پتانسیل بالا، با چالش‌هایی مانند بوروکراسی، عدم تخصیص بودجه و مقاومت فرهنگی مواجه است. این مقایسه نشان می‌دهد که موفقیت در پذیرش هوش مصنوعی لزوماً به بودجه‌های عظیم بستگی ندارد، بلکه به "سرمایه‌گذاری هوشمند" و "انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری و مقررات" نیاز دارد. ایران می‌تواند با تمرکز بر چابکی در مقیاس کوچک (مانند حمایت از استارتاپ‌های داخلی) و بازنگری در چارچوب‌های نظارتی برای کاهش بوروکراسی و ایجاد فضاهای آزمایشی (regulatory sandboxes)، از این تجربیات درس بگیرد.   

هوش مصنوعی در گردشگری ایران؛ واقعیت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای پیش‌رو

وضعیت کنونی و پیش‌بینی هوش مصنوعی برای گردشگری ایران در سال ۲۰۲۵

یک پیش‌بینی هوش مصنوعی (که در رسانه‌ها بازتاب یافته) برای سال ۲۰۲۵ "سال خوبی برای گردشگری ایران" را متصور شده است. این پیش‌بینی به عواملی چون کاهش محدودیت‌های صدور روادید، افتتاح جاذبه‌های جدید، بهبود جایگاه جهانی میراث فرهنگی، سرمایه‌گذاری دولت در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و اقامتی (هتل‌ها و رستوران‌های جدید) اشاره می‌کند. با این حال، هوش مصنوعی در تحلیل خود، پنج ایراد جدی را برای صنعت گردشگری ایران فهرست کرده است: محدودیت در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، محدودیت‌های دسترسی (مانند روادید)، ضعف شدید در تبلیغات گردشگری، موانع زبانی، و تصویر منفی بین‌المللی از ایران.   

چالش‌های زیرساختی و عملیاتی خاص ایران

هزینه‌های بالا و تأثیر تحریم‌ها: هزینه‌های دلاری خرید اکانت‌های هوش مصنوعی پیشرفته (مانند ChatGPT Plus با ۲۰ دلار در ماه، Midjourney Pro با ۶۰ دلار در ماه) در ایران به دلیل نرخ ارز و نیاز به واسطه‌ها بسیار گزاف است. این امر منجر به تحمیل هزینه‌های اضافی، نگرانی‌های امنیتی (به دلیل نیاز به واسطه برای پرداخت و دسترسی به اطلاعات حساب) و کاهش رقابت‌پذیری کسب‌وکارهای ایرانی در سطح جهانی می‌شود.   

فیلترینگ و عدم دسترسی: بسیاری از ابزارهای هوش مصنوعی پیشرفته (مانند ChatGPT، Google Gemini AI، Midjourney، DALL-E) برای کاربران ایرانی مسدود هستند. این وضعیت نیاز به استفاده از VPN را ضروری می‌سازد که خود منجر به هزینه‌های اضافی، اختلال در کار، مصرف بالای داده و حتی خطر تعلیق حساب کاربری می‌شود. این محدودیت‌ها مانع از همگام شدن ایران با پیشرفت‌های جهانی و تبادل دانش در این حوزه می‌شود.   

کمبود داده‌های باکیفیت و نیروی کار ماهر: هوش مصنوعی به "دقت و صحت" داده‌ها وابسته است، که متاسفانه دکتر محسن امامی، مدیرعامل انجمن متخصصان گردشگری ایران، اذعان دارد که در ایران با این موضوع مشکل وجود دارد و نمی‌توان برای کسب پاسخ مناسب به آمار دقیق تکیه کرد. علاوه بر این، تنها ۳۰ درصد از نیروی کار ایران دارای مهارت‌های دیجیتال پیشرفته هستند که نشان‌دهنده کمبود شدید منابع انسانی متخصص در این زمینه است.   

مقاومت در برابر تغییر و نگرانی‌های حریم خصوصی: مقاومت کارکنان در برابر تغییرات تکنولوژیکی و نگرانی‌ها در مورد امنیت داده‌ها و حریم خصوصی، موانع مهمی برای پذیرش کامل و پیاده‌سازی سیستم‌های هوش مصنوعی در ایران هستند.   

تحریم‌های بین‌المللی به طور مستقیم باعث افزایش هزینه‌های دسترسی به ابزارهای هوش مصنوعی می‌شوند و نیاز به واسطه‌ها را ایجاد می‌کنند که خود مسائل امنیتی و مالی (کارمزد، خطر عدم تحویل) به همراه دارد. این تحریم‌ها همچنین منجر به فیلترینگ گسترده بسیاری از ابزارهای کلیدی هوش مصنوعی می‌شوند که دسترسی را محدود کرده و وابستگی به VPN را افزایش می‌دهد. فقدان دسترسی مستقیم و حمایت رسمی از سوی ارائه‌دهندگان خارجی، مانع از به‌روزرسانی و آموزش مستمر می‌شود. در کنار این موانع خارجی، مشکل داخلی "دقت و صحت داده‌ها" در ایران که برای آموزش هوش مصنوعی حیاتی است، یک چالش بنیادین ایجاد می‌کند، زیرا هوش مصنوعی بدون داده‌های باکیفیت نمی‌تواند عملکرد مؤثری داشته باشد. این ترکیب از عوامل، یک چرخه معیوب را تشکیل می‌دهد که نوآوری در حوزه هوش مصنوعی گردشگری ایران را خفه کرده و شکاف تکنولوژیکی با جهان را عمیق‌تر می‌کند، به طوری که ایران در این حوزه نسبت به کشورهای پیشرو عقب می‌ماند.   

نقل قول‌ها و دیدگاه‌های مسئولان دولتی و کارشناسان بخش خصوصی ایران

دکتر محسن امامی، مدیرعامل انجمن متخصصان گردشگری ایران، بیان داشته است که هوش مصنوعی در صنعت گردشگری بسیار پرکاربرد بوده، اما مشکل اصلی در ایران "دقت و صحت" داده‌هاست و نمی‌توان برای کسب پاسخ مناسب آمار دقیقی را مبنا قرار داد. سیدرضا صالحی امیری، وزیر سابق میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در دی ماه ۱۴۰۲ (ژانویه ۲۰۲۴) اظهار داشت که ساختار جدیدی در وزارتخانه با موضوع هوش مصنوعی ایجاد شده است. او تأکید کرد که توسعه بدون فناوری بی‌معناست و هوش مصنوعی نقش مهمی دارد. همچنین، اشاره کرد که مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی و ابلاغ دولت است که در هر وزارتخانه باید ساختاری برای هوش مصنوعی شکل گیرد. او بر لزوم عبور از کمیت به کیفیت و برطرف کردن موانع صادراتی محصولات دانش‌بنیان تأکید کرد.   

الهه سوفالی، کارشناس ارشد جامعه‌شناسی و کارشناس اکوتوریسم اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی، تأکید می‌کند که هوش مصنوعی نقش بسزایی در صنعت گردشگری دارد و از شخصی‌سازی تجربه مشتری تا بهینه‌سازی خدمات مشتری و تحلیل داده‌ها را متحول می‌سازد. دکتر سعید جوی‌زاده، مدیرعامل گروه مشاورین هوش پیروزی، در اسفند ۱۴۰۳ (مارس ۲۰۲۵) بیان داشت که هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۵ نه تنها یک ابزار کمکی، بلکه یک عامل کلیدی در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک و مدیریت منابع در گردشگری خواهد بود و قادر به شخصی‌سازی تجربیات مسافران بر اساس ترجیحات و تاریخچه آن‌هاست.   

در لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ شمسی (مطابق با ۲۰۲۵ میلادی)، دولت دو هزار میلیارد تومان برای حمایت از برنامه ملی توسعه هوش مصنوعی و دو هزار میلیارد تومان دیگر برای طرح‌های هوش مصنوعی با اولویت آموزش و سلامت در نظر گرفته است. علاوه بر این، پنج هزار میلیارد تومان برای حمایت از طرح‌های پیشران مانند ریزالکترونیک اختصاص یافته است. با این حال، بر اساس گزارش سازمان ملی هوش مصنوعی، منابع در نظر گرفته شده در بودجه ۱۴۰۳ (۲۰۲۴) تخصیص نیافته است. در مقابل، سرمایه‌گذاری جهانی در استارتاپ‌های هوش مصنوعی مولد در سه‌ماهه سوم ۲۰۲۴ به ۳.۹ میلیارد دلار (بدون احتساب OpenAI) رسیده است. اطلاعات خاصی در مورد سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های هوش مصنوعی گردشگری در ایران به صورت عمومی در دسترس نیست.   

راهکارها و استراتژی‌های توسعه برای هوش مصنوعی در گردشگری ایران

برای غلبه بر چالش‌ها و بهره‌برداری از پتانسیل هوش مصنوعی در صنعت گردشگری ایران، استراتژی‌های جامع و یکپارچه، شامل همکاری‌های بین‌بخشی و درس‌آموزی از تجربیات جهانی، ضروری است.

سیاست‌گذاری و حمایت دولتی: "سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران" با هدف قرار گرفتن ایران در میان ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی جهان تا سال ۲۰۳۳-۲۰۳۴، بر توسعه سرمایه انسانی متخصص، ارتقاء زیرساخت‌ها (حقوقی، مالکیت فکری، شبکه ملی اطلاعات، کلان‌داده و پردازش)، و افزایش رقابت‌پذیری اقتصادی تأکید دارد. وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز اقداماتی مانند ایجاد ساختار جدید هوش مصنوعی در وزارتخانه، حمایت از پایان‌نامه‌ها و پروژه‌های عملی، و درخواست افزایش بودجه را آغاز کرده است. همچنین فراخوان‌هایی با تمرکز بر نقش هوش مصنوعی در توسعه گردشگری هوشمند، برنامه‌ریزی سفر، مدیریت پایدار مقصد، تصویرسازی مقصد، مدیریت اثرات گردشگری و قانون‌گذاری در این حوزه منتشر شده است.   

نقش بخش خصوصی و استارتاپ‌ها: وزارتخانه بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به عنوان یک اولویت کلیدی تأکید دارد. این امر مستلزم برنامه‌ریزی یکپارچه و ایجاد اکوسیستمی است که مسائل گردشگری، ذینفعان و محرک‌ها را به هم متصل کند تا سرمایه‌گذاری خصوصی و استارتاپ‌های نوآورانه را تقویت کند. حمایت هدفمند از شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان ایرانی در زمینه چت‌بات‌ها و شخصی‌سازی می‌تواند به توسعه راه‌حل‌های بومی متناسب با نیازهای داخلی کمک کند.   

راه‌حل‌های عملیاتی و بومی‌سازی: توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و استانداردسازی داده‌ها، از جمله ایجاد پلتفرمی برای ثبت استاندارد داده‌ها در پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف گردشگری، برای بهره‌برداری از هوش مصنوعی حیاتی است. آموزش و توانمندسازی منابع انسانی، شامل آموزش راهنمایان محلی برای تعامل با سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و ارائه منابع آموزشی برای گردشگران، ضروری است. تمرکز بر راه‌حل‌های چالش‌محور، مانند مدیریت گردشگری انبوه و توزیع سفر به مقاصد کمتر شناخته‌شده توسط هوش مصنوعی، می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند. ایده‌های آینده‌نگر شامل توسعه راهنمایان مجازی مبتنی بر هوش مصنوعی، استفاده از اینترنت اشیا (IoT) برای مدیریت زیرساخت‌ها، و تکمیل پازل هوش مصنوعی (شناسایی و پیش‌بینی نیازهای مسافران و ارائه‌دهندگان خدمات) است که می‌تواند آینده گردشگری ایران را شکل دهد.   

درس‌آموزی از کشورهای پیشرو: موفقیت کشورهایی مانند استونی (با حکمرانی دیجیتال و اقامت الکترونیکی) و ازبکستان (با سرمایه‌گذاری در آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی و زیرساخت‌های دیجیتال برای بازاریابی گردشگری) در پیاده‌سازی هوش مصنوعی در گردشگری، درس‌های مهمی برای ایران دارد. این کشورها نشان می‌دهند که اندازه کوچک می‌تواند مزیت مهمی برای پیاده‌سازی سریع و مقیاس‌پذیری نوآوری‌های هوش مصنوعی باشد. این موفقیت نشان می‌دهد که "سرمایه‌گذاری هوشمند" و "انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری و مقررات" می‌تواند بر "بودجه‌های بزرگ" غلبه کند. ایران می‌تواند با تمرکز بر "چابکی در مقیاس کوچک" (مانند استارتاپ‌های داخلی) و "بازنگری در چارچوب‌های نظارتی" برای تسهیل نوآوری، کاهش بوروکراسی، ایجاد فضاهای آزمایشی برای آزمایش فناوری‌های جدید، و حمایت هدفمند از پروژه‌های پایلوت، از این تجربیات درس بگیرد.   

تحلیل جامع و پیشنهادات راهبردی

هوش مصنوعی و چت‌بات‌ها پتانسیل عظیمی برای شخصی‌سازی تجربیات سفر، بهینه‌سازی خدمات پشتیبانی و افزایش کارایی عملیاتی در صنعت گردشگری ایران ارائه می‌دهند. این فناوری‌ها می‌توانند به ایران کمک کنند تا از میراث غنی خود به روش‌های جدیدی بهره‌برداری کرده و جایگاه جهانی خود را ارتقا بخشد. نشانه‌های پیشرفت در این زمینه مشهود است، از پیش‌بینی‌های هوش مصنوعی مبنی بر "سال خوب" برای گردشگری ایران در سال ۲۰۲۵ تا پروژه‌های نوآورانه مانند ایستگاه گردشگری هوشمند عباس‌آباد.   

با این حال، تحقق این پتانسیل به غلبه بر چالش‌های اساسی بستگی دارد. محدودیت‌های زیرساختی، هزینه‌های بالا و موانع دسترسی ناشی از تحریم‌ها و فیلترینگ، کمبود منابع انسانی ماهر، و نیاز به سازگاری فرهنگی با فناوری‌های جدید، موانع جدی هستند. نرخ پایین پذیرش هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی (۱۷ درصد) در مقایسه با کشورهای پیشرو (۶۳ درصد در ایالات متحده) ، یک هشدار جدی است که نیاز به اقدام فوری دارد. این شکاف در پذیرش فناوری، به طور مستقیم بر بهره‌وری و رقابت‌پذیری ایران در بازار جهانی گردشگری تأثیر می‌گذارد.   

مشکل دقت و صحت داده‌ها در ایران یک چالش بنیادین است که توانایی هوش مصنوعی برای ارائه تحلیل‌های دقیق و پیش‌بینی‌های قابل اعتماد را محدود می‌کند. این نقص در داده‌ها، همراه با موانع خارجی مانند تحریم‌ها و فیلترینگ، یک چرخه معیوب ایجاد کرده است که نوآوری را کند کرده و شکاف تکنولوژیکی را عمیق‌تر می‌سازد. برای شکستن این چرخه، ایران نیاز به یک رویکرد چندوجهی دارد.   

پیشنهادات راهبردی برای آینده گردشگری هوشمند در ایران شامل موارد زیر است:

1. اولویت‌بندی و تخصیص بودجه: دولت باید تخصیص بودجه مصوب برای توسعه هوش مصنوعی را تضمین کرده و آن را به یک اولویت ملی تبدیل کند، نه صرفاً یک شعار.

2. توسعه زیرساخت‌های داده: سرمایه‌گذاری در جمع‌آوری، استانداردسازی و تضمین کیفیت داده‌های گردشگری داخلی ضروری است. ایجاد یک پلتفرم ملی داده گردشگری می‌تواند به عنوان ستون فقرات توسعه هوش مصنوعی عمل کند.

3. کاهش موانع دسترسی: تلاش برای رفع فیلترینگ ابزارهای هوش مصنوعی و تسهیل دسترسی به پلتفرم‌های بین‌المللی برای کسب‌وکارهای ایرانی، از طریق دیپلماسی فناوری و یافتن راه‌حل‌های قانونی و فنی، حیاتی است.

4. توانمندسازی نیروی انسانی: برنامه‌های جامع بازآموزی و ارتقاء مهارت برای کارکنان صنعت گردشگری و جذب متخصصان هوش مصنوعی باید به صورت گسترده اجرا شود. آموزش مهارت‌های دیجیتال و سواد هوش مصنوعی در سطوح مختلف جامعه، از جمله در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش فنی، باید تقویت شود.

5. حمایت از نوآوری داخلی: حمایت هدفمند از استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در حوزه هوش مصنوعی گردشگری، با ارائه تسهیلات مالی، فضای آزمایشی (regulatory sandboxes) و دسترسی به داده‌ها، می‌تواند به بومی‌سازی فناوری و ایجاد راه‌حل‌های متناسب با نیازهای ایران کمک کند.

6. بازنگری در چارچوب‌های نظارتی: قوانین و مقررات مرتبط با هوش مصنوعی و حریم خصوصی داده‌ها باید به سرعت بازنگری و به‌روزرسانی شوند تا هم از نوآوری حمایت کنند و هم حقوق کاربران را تضمین نمایند. ایجاد شفافیت در نحوه جمع‌آوری و استفاده از داده‌ها، اعتماد عمومی را افزایش خواهد داد.

7. درس‌آموزی فعال از تجربیات جهانی: مطالعه و پیاده‌سازی مدل‌های موفق کشورهای کوچک‌تر و چابک‌تر مانند استونی و ازبکستان، که با سرمایه‌گذاری هوشمند و انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری به موفقیت رسیده‌اند، می‌تواند مسیر توسعه هوش مصنوعی در گردشگری ایران را تسریع بخشد.

ایران با دارا بودن میراث فرهنگی غنی و پتانسیل‌های گردشگری فراوان، می‌تواند با برنامه‌ریزی استراتژیک، سرمایه‌گذاری هدفمند (دولتی و خصوصی)، توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش نیروی انسانی، بومی‌سازی فناوری، و درس‌آموزی از تجربیات موفق جهانی، به یک مقصد گردشگری هوشمند در منطقه تبدیل شود و سهم بزرگتری از بازار جهانی را به دست آورد. این مسیر نیازمند عزم ملی و همکاری جامع میان دولت، بخش خصوصی و جامعه علمی است تا شعارها به عمل تبدیل شده و ایران به جایگاه شایسته خود در این عرصه رقابتی دست یابد.